Kápitułá 1.
    ¶ 1. Páweł okázuie przez kogo y do cżego ieſt wezwán. 16. Co ieſt Ewánieliá. 20. Cżego ſię má vcżyć cżłowiek z rzecży ſtworzonych. 21. Niewdźięcżność / złość. 24. Y káránie ludźi.

  1. A Páweł B ſługá Iezuſá Kryſtuſá powołániem Apoſtol / * C wyłącżony ku przepowiedániu Ewánieliey Bożey.
      A Páweł miáł dwoie imię / ábowiem miedzy Zydy był zwán Sáulem / á miedzy pogány Páwłem.
      B Názywá ſię ſługą Iezuſá Kryſtuſá áby ſobie źiednáł v wſzythkich ſłyſzenie przekłádáiąc to ſobie nád ine wſzytki doſtoieńſtwá.
      C Thym ſłowem znácży iż ſię wſzetecżnie nie wtrącáł w ten vrząd.

      * Dźiei.13.v.2.

  2. (Kthorą przed thym obiecáł był przez D Proroki ſwoie w piśmiech świętych).
      D Nie ieſt tedy náuká nowá áni ludzká / ále ieſt wielkiey wági.

  3. O Synu ſwoim ktory ſię E ſtáł z plemieniá Dáwidowe° ile wedle ćiáłá.
      E Abo národźił.

  4. A ieſt okázán Synem Bożym mocnie wedle Duchá poświęceniá / przez zmártwychwſtánie / to ieſt o Iezuſie Kryſtuſie Pánie náſzym.
  5. Przez kthorego wźięliſmy łáſkę y vrząd Apoſtolſki / F ku poſłuſzeńſtwu wiáry miedzy wſzythkimi národy / dlá imieniá iego.
      F To ieſt / áby ludźie przez wiárę Bogu poſłuſzni byli.

  6. Miedzy ktorymi y wy ieſteśćie wezwáni Iezu Kryſtowi.
  7. Wſzytkim ktorzy ieſteśćie w Rzymie Bogu miłym / † wezwánym ábyśćie byli świętymi / łáſká niech wám będźie y pokoy od Bogá Oycá náſzego / y Páná Iezu Kryſtá.
      † 1.Kor.1.v.2. 2.Tym.1.v.9.

  8. Náprzod dźiękuię Bogu moiemu przez Iezuſá Kryſtuſá zá wás wſzytkich / iż wiárá wáſzá bywá opowiedáná po wſzytkim świećie /
  9. Abowiem Bog kthoremu iá ſłużę G duchem moim w Ewánieliey Syná iego / ieſt mi świádek / iż vſtáwicżnie ¤ o wás wſpominánie cżynię.
      G To ieſt / nie obłudnie áni zwierzchnim obycżáiem.

      ¤ 1.Tes.3.v.10.

  10. Záwſze w modlitwách moich proſząc ábym do wás przyſzedł / ieſliby mi ſię kthorym ſpoſobem ſzcżęſliwá drogá zdárzyłá z woley Bożey.
  11. Abowiem prágnę wás widźieć / ábym wám vżycżył iákiego H dáru duchowne° ku vtwierdzeniu wáſzemu.
      H To ieſt / náuki y vpominániá ábo proroctwá.

  12. To ieſt I ábych był vcżeſtnikiem ſpolnego nápominániá z wámi przez ſpołecżną wiárę wáſzę y moię.
      I To nic nie vbliżá doſtoieńſtwu Apoſtołá S. iż powiedá że może być rátowán wiárą Rzymiánow ábowiem gdy wſzyſcy pocżęſći známy / iáko ſám Apoſtoł powiedá / Pewná rzecż że y oni z Apoſtołá więcey ſię vcżyć mogli / á Páweł záſię ſám choćiáż zácnie vcżonym / mogł być ieſzcże dáleko od onego koſćiołá vcżeńſzym ich náucżáiąc.

  13. Przytym nie chcę ábyśćie wiedźieć nie mieli bráćiá / iżem cżęſtho vmyſlił prźiydź do wás (álem ieſt do tąd K záwśćiągnion) ábych miáł iáki L pożytek y miedzy wámi / iáko y miedzy inſzemi pogány.
      K Powiedá że ieſt záwśćiągnion ábo od ſzátáná iáko mowi w 1.do Teſá.2. ábo od Duchá S. ktory włądnie cżáſmi y wſzythkiemi ſpráwámi / iáko mámy Dźiei.16.v.6.y.7. Abo iż był gdźie indźiey wezwán / gdyż nieopuſzcżáł żádnego cżáſu y mieyſcá ku opowiedániu Ewánieliey.
      L O tym pożytku mowi Ián święty w 15.ká.v.16.

  14. Y Grekom / y proſthym ludźiám / y mądrym / y głupim powinien ieſtem.
  15. A przeto ile ze mnie być może / gotowem ieſt Ewánielią opowiedáć / y wám ktorzy ieſteśćie w Rzymie.
  16. Abowiem nie wſtydám ſię Ewánieliey Kryſthuſowey / ♀ gdyż ieſt moc Bożá ku zbáwieniu káżdemu wierzącemu / M Zydowi náprzod / potym też y Grekowi.
      M Zydowie ſą pierwſzy wezwáni / potym Grekowie / to ieſt wſzyſcy ini národowie pogáńſcy.

      ♀ 1.Kor.1.v.18.

  17. * Abowiem N ſpráwiedliwość Bożá przez O onę bywá P obiáwioná z wiáry w wiárę / iáko ieſt nápiſáno / † Spráwiedliwy z wiáry będźie żył.
      N Iż Bog ſám ieſt ſpráwiedliwy y kochá ſię w ſpráwiedliwoſći / y ieſt nieprzyiáćielem nieſpráwiedliwoſći / potrzebá áby náuká kthorá nás vcży iáko mámy doydź ſpráwiedliwoſći / áby też nám cżyniłá przyſthęp ku zbáwieniu / á thák ſpráwiedliwoſć Bożá tu ſię rozumie oná doſkonáłość zupełná ktorą nám dáwá Bog ábychmy ſię z nią przed nim świętemi y nienágánionemi poſtáwili / á táć ieſt przećiwną ſpráwiedliwoſći ludzkiey / o ktorey Dáwid powiedá że nikth przez nię vſpráwiedliwion być niemoże.
      O Przez Ewánielią ſpráwiedliwość Bożá bywá ofiárowáná á przyimowáná przez wiárę / á iż wiárá náſzá mnoży ſię / tedy też y ſpráwiedliwość Bożá w nás ſię pomnáżá.
      P Abo Podáná.

      * Niżey.3.v.22. † Abák.2.v.4.

  18. Bo gniew Boży Q iáwny ieſt z niebá przećiwko wſzelákiey niepobożnośći y nieſpráwiedliwośći ludzkiey / ktorzy zátrzymáwáią R práwdę nieſpráwiedliwie.
      Q Páweł chcąc tego dowieść iżechmy ſą zbáwieni z ſzcżerey łáſki Bożey ktorą nám obiáwiá przez Ewánielią á my ią wiárą przyimuiemy / ták dowodźi iż doydźiemy ſpráwiedliwoſći wiárą ábo záchowániem zákonu y ſpráwiedliwoſćią náſzą / ále wſzytek żywot ludzki iáwnie to okázuie iż Bog ſpuſćił gniew ſwoy ná ludźi / z kąd iáwná rzecż ieſt że oni nie ſą ſpráwiedliwemi / gdyż ſię Bog nigdy nie gniewá ná ſpráwiedliwe / iedno ná nie ſpráwiedliwe / á ten iego gniew w tym poznáć iż ludźie nie powśćiągliwie ſię zá wſzelkiemi złoſćiámi vdáią y ſą pełni nieſpráwiedliwoſći.
      R Tym przezwyſkiem názywá rozſądek on ktory ieſzcże pozoſtáł w ludźiech nie iżby przezeń mieli záſię przyidź ku łáſce Bożey / ále iżby przezeń zeználi ſię być winni Bogu y iedni drugim / á ten rozſądek ábo tá świátłość ieſt nieiáką w nás iſkierką poznániá Boże° y nieiákiem rozeznániem miedzy złym y miedzy dobrym.

  19. Przeto iż co może być wiedźiáno o Bogu / ieſt w nich iáwno / gdyż im to Bog obiáwił.
  20. Abowiem niewidome rzecży iego / gdy przez ſtworzone rzecży zrozumiáne bywáią / z ſtworzeniá świátá bywáią vpátrowáne / to ieſt wiecżná iego moc y boſtwo / dlá thego áby oni nie mieli wymowki.
  21. Przeto iż znáiąc Bogá / przedſię go nie chwálili iáko Bogá / áni mu dźiękowáli / owſzem prożnymi ſię ſtáli w myſlách ſwych / y záćmione ieſt głupie ſerce ich.
  22. Kthorzy mieniąc ſię być mądrymi / głupimi ſię ſtáli.
  23. Gdyż odmienili chwáłę nieśmiertelnego Bogá / ſpráwiwſzy obráz cżłowieká ſmiertelne° / y ptákow / y zwierząt o cżterech nogách / y gádźiny.
  24. A przethoż podáł ie Bog pożądliwośćiám ſerc ich ná niecżyſtość / áby miedzy ſobą ćiáłá ſwe lżyli.
  25. Dlá tego iż oni práwdę Bożą odmienili w kłámſtwo / y chwálili á ſłużyli rzecżám ſtworzonym / mimo Stworzyćielá ktory ieſt błogoſłáwiony ná wieki / Amen.
  26. A przetoż podáł ie Bog pożądliwośćiám ſromotnym / gdyż niewiáſthy ich odmieniły vżywánie przyrodzone w to ktore ieſt przećiw przyrodzeniu.
  27. Tákże y mężcżyzny opuśćiwſzy przyrodzone vżywánie niewiáſty / zápálili ſię pożądliwośćią ſwoią ieden ku drugiemu / mężcżyzná z mężcżyzną ſromotę popełniáiąc / á zápłátę ſłuſzną błędu ſwego ná ſię biorąc.
  28. A iáko ſię im nie zdáło áby Bogá poználi / tákże też podáł ie Bog w myſl bez rozumną / áby cżynili to co ſię nie godźi.
  29. Nápełnieni wſzelákiey nieſpráwiedliwośći / niecżyſtoty / złośći / łákomſtwá / ńiecnoty / pełni zázdrośći / morderſtwá / ſwáru / zdrády / przewrotnośći.
  30. Záuſznicy / obmowce / nie náwidzący Bogá / gwáłtownicy / pyſzni / chlubni / wynálázce złośći / niepoſłuſzni rodźicom.
  31. Bez rozumni / nie dźierżący vmowy / bez miłośći przyrodzoney / nie przeiednáni / nie miłośierni.
  32. Ktorzy znáiąc práwo Boże / iż ći co tákowe rzecży cżynią / godni ſą śmierći / nie tylko ſámi ty rzecży cżynią / ále też zezwáláią tym ktorzy ie cżynią.

    Kápitułá 2.
    ¶ 1. Stráſzy ſądem Bożym obłudne ludźi. 10. Y ćieſzy wierne / ták Zydy iáko y pogány. 12. Y áby odiął ludźiám wſzeláką wymowkę nie vmieiętnośći. 17. Okázuie wſzytki być grzeſznymi / náprzod pogány przez ſumnienie ich / á Zydy przez zákon opiſány.

  1. A przethoż wymowki nie máſz / o cżłowiecże / ktorykolwiek * ine poſądzáſz / ábowiem tym iż drugiego ſądźiſz / ſámego śiebie oſądzáſz / gdyż toż cżyniſz ine poſądzáiąc.
      * Mát.7.v.1. 1.Kor.4.v.5.

  2. A my wiemy iż ſąd Boży ieſt wedle A práwdy przećiwko tym ktorzy tákowe rzecży cżynią.
      A Okázuie iż Pán Bog nie pátrzá ná oſoby ále vpátruie ſkrytoſći ſerdecżne y ſpráwiedliwie ſądźi.

  3. Y mnimáſz ty o cżłowiecże ktory poſądzáſz ty co tákowe rzecży cżynią / y toż dźiáłáſz żebyś miáł vydź ſądu Boże°:
  4. Abo gárdźiſz obfitośćią dobroći iego / y † ćierpliwośći y długiego ocżekáwániá nie wiedząc / iż dobroć Bożá ku vpámiętániu ćiebie przywodźi:
      † 2.Piotr.3.v.13.

  5. Ale podług zátwárdźiáłośći twey / y ſercá nieupámiętháłego / ¤ ſkárbiſz ſobie ſámemu gniew w dźień B gniewu / y źiáwieniá ſpráwiedliwego ſądu Bożego.
      B Oſtáchni dźień ieſt dźień gniewu niewiernym / á zbáwieniá wiernym.

      ¤ Iákub.5.v.3.

  6. ♀ Kthory oddá káżdemu podług C vcżynkow iego.
      C Abowiem nieprzeſtáwá Bog ná ſłowiech / áni ná zwierzchniey oſobie / ácżkolwiek y Dáwid y Páweł świádcżą iż żáden nie będźie zbáwion z vcżynkow ſwoich gdyż tylko ſám Kryſthus dáwá zbáwienie kthory ſię nám ſtáł ſpráwiedliwoſćią y poświęceniem.

      ♀ Pſálm.62.v.13. Mát.16.v.22.

  7. Tymći ktorzy trwáią / dobrego vcżynku chwáłę / cżeść / y nieśmiertelność / to ieſt / tym kthorzy ſzukáią żywotá wiecżnego.
  8. Záſię ſwárliwym y ktorzy nie ſą poſłuſzni práwdźie / ále ſłucháią nieſpráwiedliwośći / oddáná będźie popędliwość y gniew.
  9. Vtrápienie y vćiſk przećiwko káżdey duſzy cżłowieká kthory złość popełniá / Zydá náprzod / potym y Greká.
  10. A chwáłá y cżeść / y pokoy wſzelkiemu ktory cżyni dobrze / náprzod Zydowi / potym y Grekowi.
  11. * Abowiem nie máſz bráku oſoby v Bogá.
      * 5.Mo.10.v.17. 2.Kron.19.v.7. Iob.37.v.24. Dźiei.10.v.34.

  12. Gdyż ktorzy iedno bez zákonu zgrzeſzyli / bez zákonu poginą / á ktorzy w zákonie zgrzeſzyli / przez zákon będą oſądzeni.
  13. † Abowiem nie ći ktorzy ſłucháią zákonu ſą ſpráwiedliwymi v Bogá / ále ći ktorzy zákon pełnią będą vſpráwiedliwieni.
      † Mát.7.v.21. Iákub.1.v.22.

  14. Bo gdyż pogáni ktorzy zákonu nie máią / z przyrodzeniá cżynią to co ieſt zákonnego / ći zákonu nie máiąc / ſámi ſobie ſą zákonem.
  15. Kthorzy okázuią vcżynek zákonu być nápiſány w ſercách ſwych / á ſumnienie ich weſpoł im świádcży / y myſli ich weſpoł śiebie oſkárżáiące / ábo też wymáwiáiące.
  16. Dniá ktorego Bog oſądźi táiemnice ludzkie / według Ewánieliey moiey przez Iezuſá Kryſtuſá.
  17. Otho ćiebie názywáią Zydem / y przeſtáwáſz ná zákonie á chlubiſz ſię w Bogu.
  18. Y znáſz wolą iego / y rozeznáwáſz rzecży kthore ſą rożne od niey / będąc náucżony z zákonu.
  19. Ktory dufáſz iżeś ieſt wodzem ſlepych / y świátłośćią tych ktorzy ſą w ćiemnośći.
  20. Náucżyćielem nieumieiętnych / miſtrzem niemowniątek / máiąc D ſpoſob wiádomośći y práwdy przez zákon.
      D To ieſt / vmieſz drugich vcżyć práwdy.

  21. Ktory tedy vcżyſz drugie° / śiebie ſámego nie vcżyſz / ktory przepowiedáſz iż nie máią kráść / ty krádnieſz.
  22. Ktory powiedáſz iż nie máią cudzołożyć / cudzołożyſz / kthory ſię brzydźiſz báłwány / święthokrádźieſtwo pełniſz.
  23. Ktory ſię z zákonu chlubiſz / przeſtępowániem zákonu Bogá lżyſz.
  24. Abowiem imię Boże dlá wás bluźnione ieſt miedzy pogány / * iáko nápiſáno ieſt.
      * Ezá.5.v.25. Ezech.36.v.20.

  25. Boć obrzezánie ieſt pożytecżne ieſli záchowáſz zákon / á ieſlibyś był przeſtępcą zákonu / twoie obrzezánie ſtáło ſię nieobrzezániem.
  26. Ieſli thedy nieobrzezány chowá práwá zákonne / á záż iego nieobrzezánie nie będźie pocżytáne zá obrzezánie:
  27. A ieſli nieobrzezány z przyrodzeniá / chowá zákon / á záż ćię nie oſądźi ktory przez piſmo y obrzezánie ieſteś przeſtępcą zákonu:
  28. Abowiem nie ten ktory tylko iáwnie będźie Zydem / ieſt Zydem / áni obrzezánie ćiáłá ktore ieſt tylko iáwnie / obrzezániem ieſt~/
  29. Ale ktory ieſt w ſkrytośći Zydem / † y obrzezánie ſercá / to ieſt / w duchu nie w piśmie / ktorego chwáłá nie ieſt z ludźi ále z Bogá.
      † Kol.2.v.11.

    Kápitułá 3.
    ¶ 1. Poſthąpiwſzy nieiáki przodek Zydom. 8. Wylicżá obmowy y potwárzy niektorych. 10. A okázuie Zydy y pogány być grzeſznymi z przyrodzeniá. 21. Y być vſpráwiedliwionymi nie przez vcżynki. 22. Ale z łáſki przez wiárę. 31. Ktorym ſpoſobem zákon bywá wypełnion.

  1. Coż tedy zá godność má Zyd / ábo co zá pożytek obrzezániá:
  2. Wielką wſzelákim ſpoſobem / ábowiem náprzednieyſzá tho ieſt rzecż / iż im zwierzone ſą ſłowá Boże.
  3. Bo coż ná tym / ieſli niektorzy byli niedowiárki / á záż * niedowiárſtwo ich wynicuie A wiárę Bożą:
      A To ieſt / práwdę y przymierze Boże.

      * 2.Tym.2.v.12.

  4. Nie dáy thego Boże / y owſzem † niech Bog będźie práwdźiwy / ¤ á wſzelki cżłowiek kłámcą / iáko nápiſáno ieſt.
      † Ián.3.v.34.
      ¤ Pſálm.116.v.11.

  5. ♀ Abyś był náleźion ſpráwiedliwym w powieśćiách twoich / y ábyś zwyćiężył B gdy bywáſz ſądzon.
      B To ieſt / gdy ludźie ſwą pychą ćiebie ſądźić chcą.

      ♀ Pſálm.51.v.6.

  6. A ieſli nieſpráwiedliwość náſzá Bożą ſpráwiedliwość zálecá / coż rzecżemy: A záż nieſpráwiedliwy Bog ktory káránie przepuſzcżá: (mowię wedle cżłowieká).
  7. Nie thákći ieſt / bo inácżey / Iákoż Bog ſądźić będźie świát:
  8. Abowiem ieſli práwdá Bożá przez moie kłámſtwo obfitowáłá ku chwále iego / cżemu iá dáley bywám oſądzon iáko grzeſzny:
  9. A (iáko źle o nás mowią / y iáko niektorzy powiedáią iż mowiemy) / Cżemuż złych rzecży nie cżyniemy áby przyſzły dobre: C ktorych pothępienie ieſt ſpráwiedliwe.
      C To ieſt / kthorży nás potwárzáią.

  10. Coż tedy / á záż my ieſteſmy zácnieyſzymi: żádnym ſpoſobem / gdyżechmy przed thym przepárli Zydy y Greki iż wſzyſcy ſą pod grzechem.
  11. Iáko nápiſáno ieſt / * Nie máſz żádnego ſpráwiedliwego áż do iednego.
      * Gál.3.v.21. Pſálm.14.v.4. y 53.v.4.

  12. Nie ieſt żáden ktoryby rozumiáł / á nie máſz ktoby Bogá ſzukáł.
  13. Wſzyſcy odſtąpili / y ſpołu ſtáli ſię niepożytecżnymi / nie máſz ktoby dobrze cżynił / nie máſz áż do iednego.
  14. † Gárdło ich ieſt grobem otwártym / ¤ ięzykow ſwych vżywáli ná zdrádę / á pod wárgámi ich ieſt iád Aſpidow.
      † Pſálm.5.v.10.
      ¤ Pſálm.140.v.4.

  15. ♀ Ktorych vſtá nápełnione ſą przeklinániá y gorzkośći.
      ♀ Pſálm.10.v.7.

  16. * Nogi ich ſą prędkie ku rozlániu krwie.
      * Ezá.59.v.7. Przypo.1.v.16.

  17. Spuſtoſzenie y vtrápienie ieſt ná drogách ich.
  18. A drogi pokoiu nie poználi.
  19. † Boiáźń Bożá nie ieſt przed ocżymá ich.
      † Pſálm.36.v.1.

  20. ¤ A my wiemy iż cokolwiek zákon mowi / tym ktorzy w zákonie ſą mowi / áby wſzelkie vſtá były zátulone / y áby był winien wſzytek świát ſądu Bożego.
      ¤ Gál.2.v.17.

  21. Przetho żádne ćiáło nie będźie vſpráwiedliwione przed oblicżnośćią iego z vcżynkow zákonu / gdyż przez zákon bywá poznánie grzechu.
  22. Ale teráz ſpráwiedliwość Bożá ieſt obiáwioná przez zákon / poświádcżoná świádectwem zákonu y Prorokow.
  23. Spráwiedliwość mowię Bożá / przez wiárę Iezuſá Kryſtuſá / wſzytkim y ná wſzytki ktorzy wierzą / gdyż nie máſz rożnośći.
  24. Abowiem wſzyſcy zgrzeſzyli / y D nie doſtáwá im chwáły Bożej / ále vſpráwiedliwieni ſą dármo / to ieſt z łáſki iego / przez odkupienie ſpráwione przez Iezuſá Kryſtuſá.
      D Słowo Greckie ktore° tu Apoſtoł vżywá o thych ſię rozumie ktorzy wzáwod biegáiąc vſtáwáią / á do kreſu przyidź nie mogą / z kąd możem rozumieć że ná tim mieyſcu chwáłá Bożá znácży on kres do ktorego ludźie bieżą / to ieſt / do żywotá wiecżnego ktory náleży w tym áby byli vcżeſtnikámi chwáły Bożey / á thák iż do niey prźichodźić nie mogą / tedy tu Apoſtoł okázuie że im grzech przekáżá do tego / A ták áboby wſzyſcy muſieli być odepchnieni od chwáły Bożey (cżego Boże vchowáy) ábo z kąd inąd nábywáć ſobie oney ſzcżeroſći y ſpráwiedliwoſći kthorey potrzebá káżdemu ktory iedno chce być vcżeſtnikiem oney tho chwáły Bożey.

  25. Ktorego Bog poſtánowił áby był vbłágániem przez wiárę / wyláwſzy kreẃ ſwoię / ku okázániu ſpráwiedliwośći ſwoiey / dlá odpuſzcżeniá grzechow przeſzłych.
  26. Z ćirpliwośći Bożey / áby ſię okázáłá ſpráwiedliwość teráznieyſzego cżáſu / áby on był ſpráwiedliwy / y vſpráwiedliwiáiący thego ktory ieſt z wiáry Iezuſowey.
  27. Gdźież tedy chlubá: Wyrzuconá ieſt. Przez ktory zákon: vcżynkowyli: Nie / ále przez zákon wiáry.
  28. My thedy dowodźimy iż cżłowiek bywá vſpráwiedliwion przez wiárę / oprocż vcżynkow zákonu.
  29. Izáli Bog ieſt thylko Zydow: izáż nie ieſt y pogánow: Iśćieć y pogánow.
  30. Abowiem ieden ieſt Bog ktory vſpráwiedliwi obrzezánie z wiáry / y nieobrzezánie przez wiárę.
  31. Zákon tedy nicuiemy przez wiárę: By námniey / ále zákon ſtánowimy.

    Kápitułá 4.
    ¶ 1.17. Przez Abráámá y Dáwidá / z ktorych ſię Zydowie chłubili. 3. Okázuie ſpráwiedliwość być z łáſki. 15. Co też okázuie z vrzędu zákonu y wiáry.

  1. Coż tedy rzecżemy iż Abráám oćiec náſz otrzymáł A wedle ćiáłá:
      A To ieſt / z vcżynkow ſwoich.

  2. Abowiem ieſli Abráám z vcżynkow był vſpráwiedliwion / má ſię z cżego chlubić / ále nie przed Bogiem.
  3. Abowiem coż piſmo mowi: Vwierzył * Abráám Bogu / y pocżytáno mu ieſt ku ſpráwiedliwośći.
      * W 1.Mo.15.v.6. Gál.3.v.6. Iák.2.v.23.

  4. A themu co B robi / zápłátá nie ieſt pocżytáná zá łáſkę / ále zá powinną rzecż.
      B To ieſt / záſługuie przez vcżynki ſwe.

  5. Temu záś co nie robi / ále wierzy w tego ktory vſpráwiedliwiá niepobożnego / ieſt pocżytáná wiárá iego zá ſpráwiedliwość.
  6. Iáko też Dáwid opowiedá ſzcżęſliwość cżłowieká / ktoremu Bog pocżytá ſpráwiedliwość bez vcżynkow / mowiąc:
  7. † Błogoſłáwieni ſą ktorych niepráwośći ſą odpuſzcżone / á ktorych zákryte ſą grzechy.
      † Pſálm.32.v.1.

  8. Błogoſłáwiony ten / ktoremu Pán grzechu nie pocżytá.
  9. To tedy błogoſłáwieńſtwo izáż w C obrzezániu tylko ieſt / ábo też nie ieſt w nieobrzezániu: Gdyż powiedámy iż pocżytháná ieſt Abráámowi wiárá zá ſpráwiedliwość.
      C Wſzędy rozumie przez obrzezánie przyſtęp ku ſpráwiedliwoſći zákonney / z ktorey ſię Zydowie chlubili iákoby przez nię mieli co záſłużyć ſobie.

  10. Iákoż mu tedy ieſt pocżytáná: gdy był w obrzezániu: ábo gdy był w nieobrzezániu: Nie w obrzezániu / ále w nieobrzezániu.
  11. ¤ Y wźiął znák obrzezániá iáko piecżęć ſpráwiedliwośći wiáry / kthorá byłá w nieobrzezániu / áby był oycem wſzytkich wierzących w nieobrzezániu / iżby im też pocżytáná byłá ſpráwiedliwość.
      ¤ W 1.Mo.17.v.11.

  12. Y oycem obrzezániá tym ktorzy nie tylko ſą z obrzezániá / ále ktorzy theż chodzą w tyż ſtopy wiáry oycá náſzego Abráámá / ktorá byłá w nieobrzezániu.
  13. Abowiem nie przez zákon obietnicá ſię zſtáłá Abráámowi / ábo plemieniu iego / áby był dźiedźicem ſwiátá / ále przez ſpráwiedliwość wiáry.
  14. Bo ieſli ći ktorzy ſą z zákonu dźiedźicmi ſą / tedyć prożná zoſtáłá wiárá / á w niwecż ſię obroćiłá obietnicá.
  15. Gdyż zákon D gniew ſpráwuie / ábowiem gdźie zákonu nie máſz / tám y E przeſtępſtwá nie máſz.
      D To ieſt / káránie z kąd ſię rozumie iż ſkutek iego ieſt przećiwny obietnicy / á nám łáſki przynieść nie może.
      E Tu nie rozumie áby grzechu nie było / ále iż nie máſz przeſtępſtwá przykázániá.

  16. A przeto z wiáry ieſt dźiedźictwo / áby było z łáſki / żeby byłá trwáłá obietnicá wſzytkiemu plemieniowi / to ieſt / nie tylko temu ktore ieſt z zákonu / ále y temu ktore ieſt z wiáry Abráámowey / kthory ieſt oćiec nás wſzytkich.
  17. (Iáko ieſt nápiſáno: ♀ Oycem wielá národow poſtánowiłem ćię) á to przed tym Bogiem ktoremu on vwierzył / ożywiáiącym vmárłe / y F wzywáiącym ty rzecży ktore nie ſą / iákoby były.
      F To ieſt / V ktorego iuż ſą ty rzecży / ktorych ieſzcże iſtotnie nie máſz / gdyż on thylko iednym ſłowem z niſzcżego cżynić może co iedno chce / A gdźie Apoſtoł przypominá Bogá ożywiáiącego / tedy ſię oglądá ná obrzezáńce kthorzy z biodr Abráámá iuż zmártwiáłego poſzli / nie przyrodzoną mocą / ále mocą wiáry / A gdy wſpominá wezwánie tych rzecży ktorych nie máſz / zdá ſię iákoby miáł oglądáć ſię ná nieobrzezáńce ktorzy mocą obietnice ſtáli ſię thymi cżym pierwey nie byli / iákoby więc Pán wzbudźił ſyny Abráámowe z kámieniá / o cżym Ián mowi v Mát. w 3.v.9. y z tego ſobie vcżynił lud ſwoy ktory przed tym nie był ludem.

      ♀ W 1.Mo.17.v.41.

  18. Ktory Abráám przećiw nádźiei pod nádźieią vwierzył / áby ſię zſtáł oycem wielá národow / podług tego co mu było rzecżono: * Thák będźie plemię twoie.
      * W 1.Mo.15.v.5.

  19. A nie będąc zemdlonym w wierze / nie oglądáł ſię ná ſwe ćiáło iuż zmártwiáłe / gdyż miáł około ſtá lát / áni ná zmártwiáły żywot Sáry.
  20. Y przećiwko obietnicy Bożey nie ſwárzył ſię niedowiárſtwem / ále ſię zſtáł mocnym w wierze / y dáł chwáłę Bogu.
  21. A práwdźiwie wiedząc / iż on co był obiecáł / mogł też y vcżynić.
  22. Dlá tego y G tho mu pocżytáno zá ſpráwiedliwość.
      G Bo wiárá záwſze ſię oglądá ná obietnicę / z ktorey pochodźi wſzythká ſpráwiedliwość.

  23. A nie nápiſáno ieſt dlá niego tylko / iż to mu przycżytáno ieſt.
  24. Ale też dlá nás / ktorym má być pocżytáno / cobychmy vwierzyć mieli w thego ktory wzbudźił Iezuſá Páná náſzego z mártwych.
  25. Ktory był wydán ná śmierć dlá vpádkow náſzych / á wzbudzon ieſt dlá vſpráwiedliwieniá náſzego.

    Kápitułá 5.
    ¶ 1. Okázuie pożytek wiáry. 7. Y ſzyrzey grunt iey oznáymuie. 8. To ieſt miłość Bożą / y poſłuſzeńſtwo Kryſtuſowe.

  1. Będąc tedi przez wiárę vſpráwiedliwieni / A pokoy v Bogá mámy / przez Páná náſzego Iezuſá Kryſtuſá.
      A Przez pokoy rozumie thu Apoſtoł niewymowne ochłodzenie duſz wiernych / gdi pewne będąc łáſki Bożey / y zwyćiężywſzy ſtráchy ſumnieniá wołáią z Dáwidem: Pán ieſt oświeceniem y zbáwieniem moim / y kogoż ſię báć będę: A ná drugiem mieyſcu: W tobie Pánie vfám y ták záwſtydzon nie będę. A ácż ſię iákoby świátu o thym pokoiu śniło / wſzákoż go żádnym ſpoſobem ogárnąć nie może / tylko ſámá wiárá podpárthá ſłowem Bożym / przyimuie Kryſtuſá práwdźiwą ſpráwiedliwość y przynośi ten pokoy.

  2. * Przez ktoregoſmy theż wiárą otrzymáli przyſtęp ku they łáſce przez ktorą ſtoimy / y chlubimy ſię w nádźiei chwáły Bożey.
      * Efes.2.v.18.

  3. † A nie tylko to / ále ſię theż y w vćiſkách chłubimy / wiedząc iż vćiſk ćirpliwość ſpráwuie.
      † Iák.1.v.3.

  4. A ćirpliwość doświádcżenie / á doświádcżenie nádźieię.
  5. A nádźieiá nie B poháńbiá / przeto iż miłość Bożá ieſt wyláná w ſercách náſzych przez Duchá świętego / ktory nám ieſt dán.
      B Koniec iey záwſze ieſth dobry y ſzcżęſliwy.

  6. ¤ Abowiemći Kryſtus gdyſmy my ieſzcże żádney mocy nie mieli / C cżáſu ſwego vmárł zá niepobożne.
      C To ieſt / cżáſu ſłuſznego kthory był Bog Oćiec poſtánowił od wieku / y dlá tegoż ták cżęſto Kryſtus przypominá cżás ábo godźinę ſwoię mowiąc / iż ieſzcże nie przyſzłá godźiná moiá.

      ¤ Zyd.9.v.15. 1.Piotr.3.v.18.

  7. Záiſteć ledwieby kto vmárł zá ſpráwiedliwego / ábowiem ſnádźby theż kto śmiáł vmrzeć zá dobrodźieiá ſwoiego.
  8. Ale Bog zálecá miłość ſwoię ku nám / że gdyſmy my ieſzcże byli grzeſznymi / Kryſtus zá nás vmárł.
  9. Będąc thedy vſpráwiedliwieni krwią iego / dáleko więcey teráz będźiemy przezeń od gniewu záchowáni.
  10. Bo ieſliże będąc D nieprzyiáćielmi / ieſtechmy źiednáni z Bogiem przez śmierć Syná iego / dáleko więcey będąc źiednáni / będźiemy przez żywot iego záchowáni.
      D Iáwnie znáć dáwá iż my dlá grzechu zſtálichmy ſię nieprzyiáćiołmi Bożemi.

  11. A nie tylko to / ále ſię też y chlubimy w Bogu przez Páná náſzego Iezuſá Kryſtuſá / przez ktoregoſmy teráz źiednánie otrzymáli.
  12. A dlá tegoż iáko przez iednego cżłowieká grzech ná ſwiát wſzedł / á przez grzech śmierć / y tákże ná wſzytki ludźi śmierć przeſzłá / E w ktorym wſzyſcy zgrzeſzyli.
      E Okázuie tu iż w Adámie zgrzeſzył wſzytek ludzki národ / y był winien śmierći poſpołu y z nim / á káránie zá ono przewinienie ieſt zepſowánie / z ktore° pochodźi niezlicżoná wielkość grzechow.

  13. Abowiem áż do zákonu F grzech był ná świećie / á grzech nie bywá G przycżytán gdy zákonu nie máſz.
      F Thu rozumie o pierworodnym grzechu ktorym ludźie będąc záráżeni śmierći ſą poddáni.
      G To ieſt / gdźie nie máſz práwá záłożonego / tám żáden iáko winny kárán nie bywá / á tuć Apoſtoł o ſądźie Bożym powiedá.

  14. Ale H śmierć krolowáłá od Adámá áż do Moiżeſzá / nád I tymi theż ktorzy byli nie zgrzeſzyli ná K podobieńſtwo przeſtępſtwá Adámowego / ktory ieſt kſztáłtem L onego ktory miáł prźiydź.
      H Z tąd ſię znácży iż był nieiáki zákon przez ktorego przeſtępſtwo zſtáli ſię winni / á iż winni byli z tąd ſię okázuie iż śmierć / to ieſt zá grzech káránie / przewodźiłá nád nimi ſwe práwo.
      I To ieſt / nád dźiátecżkámi ktore áni ieſzcże máią poznániá práwá przyrodzone° / áni grzechu ſkutecżnego / áni żádnych pożądliwoſći w ſobie.
      K Abowiem Adám zgrzeſzyłći wiedząc y rozumieiąc: Ale iego pothomſtwo ktorzy ſię záráz rodząc vmieráią / ácżći ſą winni grzechu ále dlá tego iż ſą zámknieni w grzeſznym náſieniu iego. A przetoż ſłowo to podobieńſtwo znácży tu iákoby wzor grzechu / ktory ſię okázuie w doroſłych ile kroć ſię vdáwáią zá ſwemi pożądliwoſćiámi.
      L Thu rozumie o Kryſtuſie ktorego thenże Apoſtoł wtorym Adámem zowie 1.Koryn.15.v.21.

  15. A wſzákoż dár nie ieſt iáko przeſtępſtwo / ábowiem ieſli przeſtępſtwem iednego wiele ich pomárło / dálekoć więcey ná wiele ich opłynęłá łáſká Bożá / y dár z łáſki / ktorá ieſt iednego cżłowieká Iezuſá Kryſtuſá.
  16. A M dobrodźieyſtwo nie thákowe ieſt iáko śmierć co przyſzłá przez iednego ktory zgrzeſzył / gdyż winá z iednego wyſtępku przyſzłá ku potępieniu / Ale dár bywá dán z wielá wyſtępkow ku vſpráwiedliwieniu.
      M Toć ieſt / ono zácne ſzcżęśćie ſynow Bożych ktore otrzymáwáią z dobrodźieyſthwá ſpráwiedliwoſći Kryſtuſowey kthorá im bywá pocżytáná.

  17. Abowiem ieſli iednego przeſtępſtwem śmierć krolowáłá przez iednego / dáleko więcey ći ktorzy obfitą onę łáſkę y dár ſpráwiedliwośći biorą / w żywoćie krolowáć będą przez iednego Iezuſá Kryſtuſá.
  18. A tákże tedy iáko przez iedno przeſtępſtwo zſtáli ſię wſzyſcy ludźie winni potępieniá / tákże przez iednego vſpráwiedliwienie / dobrodźieyſtwo opłynęło ná wſzytki ludźi / ku vſpráwiedliwieniu żywotá.
  19. Bo iáko przez niepoſłuſzeńſtwo iednego cżłowieká wiele ich zſtháło ſię grzeſznymi / tákże przez poſłuſzeńſtwo iednego wiele ich zſtánie ſię ſpráwiedliwymi.
  20. A zákonći ktemu przyſzedł / áby ſię mnożyło przeſtępſtwo / ále gdźie ſię grzech rozmnożył / tám łáſká obfitowáłá.
  21. Aby iáko grzech krolowáł ku śmierći / ták też áby łáſká krolowáłá przez ſpráwiedliwość ku żywotowi wiecżnemu / przez Iezuſá Kryſtuſá Páná náſzego.

    Kápitułá 6.
    ¶ 3. Okázuie moc krztu. 5. A iż odrodzenie ſpołu ieſt y z vſpráwiedliwieniem. 16.21. Y ktory ieſt pożytek grzechu / y też poſłuſzeńſtwá ku ſpráwiedliwośći.

  1. Coż tedy rzecżemy: Będźiemyli w grzechu trwáć / áby ſię łáſká obfithſzá zſtáłá:
  2. Nie dáy tego Boże / ábowiem ktorzyſmy vmárli grzechowi / iákoż dáley w nim żyć będźiemy:
  3. Azáż nie wiećie iż ilekolwiek nás w Kriſtuſá Iezuſá ieſt * okrzcżonych / ieſteſmy okrzcżeni w śmierći iego:
      * Gál.3.v.27.

  4. † Ieſteſmy thedy z nim poſpołu pogrzebieni w śmierći iego przez krzeſt / áby iáko Kriſtus wzbudzon ieſt z mártwych ku chwále Oycowſkiey / tákże byſmy theż y my w ¤ nowośći żywotá chodźili.
      † Kol.2.v.12.
      ¤ Efe.4.v.23. Kol.3.v.8. Zyd.12.v.1. 1.Piotr.2.v.1.

  5. ♀ Bo ieſliżeſmy ſpołu roſli podobieńſtwem A śmierći iego / iśćie też y podobieńſtwem zmártwychwſtániá iego ſpołu rość będźiemy.
      A Nie vmierámy tą śmierćią ktorą on vmárł / ále tho podobieńſthwo ſię rozumie gdy ſtáry cżłowiek náſz w nás vmierá.

      ♀ 1.Kor.6.v.14. 2.Tym.2.v.11.

  6. Wiedząc to że ſtáry on náſz cżłowiek poſpołu ieſt z nim vkrzyżowán / áby B ćiáło grzechu było zniſzcżone / żebyſmy iuż dáley nie ſłużyli grzechowi.
      B To ieſt cżłowiek z przyrodzeniá ſwego.

  7. Boć ten ktory vmárł / ieſt od grzechu C wolny.
      C W Greckim ieſt vſpráwiedliwion / á tuć Apoſtoł nie rozumie o odpuſzcżeniu grzechu / ále o vmárłych ktorzy muſzą przeſtháć y od ſpráw żywotá tego y od grzechu.

  8. A ieſliżeſmy z Kriſtuſem vmárli / wierzymy iż też z nim żyć będźiemy.
  9. Wiedząc że Kryſtus powſtáwſzy zmártwych / iuż dáley nie vmierá / á śmierć nád nim dáley nie pánuie.
  10. Bo iż vmárł / D grzechowi ráz vmárł. A iż żywie / E żywieć Bogu.
      D Vkázuie Páweł iż Kryſtus dlá te° vmárł áby grzech w ćiele náſzym iednym rázem zniſzcżył / áby iuż więcey nieprzyſzedł ku oney ſwey pierwſzey mocy.
      E To ieſt / v Bogá onym żywothem práwie Boſkim y niebieſkim / boć iedno ten żywie Bogu ktory bywá rządzon duchem iego: wſzákoż o Kryſtuſie mowiąc choćiáż on záwżdy żył Bogu / wſzákoż po zmártwychwſthániu dopierkoż żywie Bogu gdy iuż złożywſzy wſzythki mdłoſći ćiáłá / y pohołdowáwſzy nieprzyiáćioły / ſiedźi ná práwicy Bogá Oycá ſwego.

  11. Ták też y wy rozumieyćie ſię być vmárłymi grzechowi / á żywemi Bogu / przez Kryſtuſá Iezuſá Páná náſzego.
  12. Niecháyże tedy nie kroluie grzech w wáſzym śmiertelnym ćiele / ábyſćie grzechowi poſłuſzni byli w żądzách ćieleſnych.
  13. Ani ſtáẃćie cżłonkow wáſzych áby były F zbroią nieſpráwiedliwośći grzechowi / ále ſtáẃćie ſiebie ſámych Bogu iáko z vmárłych żywymi / y cżłonki wáſze áby były zbroią ſpráwiedliwośći Bogu.
      F Odwodźi nás Apoſtoł od tego ábyſmy ćiáłá náſzego nie cżynili nácżyniem ku popełniániu grzechu y nieſpráwiedliwoſći.

  14. Abowiemći grzech nád wámi pánowáć nie będźie / bo nie ieſteſćie pod G zákonem / ále pod łáſką.
      G Tu ſię rozumie zákon thák iáko o tym tenże Apoſtoł piſze w 1.Liſćie do Kory.15.v.56. Iż zákon ieſth mocą grzechu / y potwierdzá nás tu że otrzymámy zwyćięſtwo nád grzechem gdyż nie ieſtechmy pod zákonem ile on ieſt mocą grzechu / ále pod łáſką / to ieſt / dárowáni duchem Kryſtuſowym zá ktorego pomocą oſtáthki grzechow do końcá poráźimy.

  15. Coż thedy: Będźiemyli grzeſzyć że nie ieſteſmy pod zákonem ále pod łáſką: Nie dáy tego Boże.
  16. * Záż niewiećie że komu ſię ſtáwićie ſługámi ku poſłuſzeńſtwu / thego ieſteſćie ſłudzy / komu ieſteſćie poſłuſzni / choć grzechu ná śmierć / choć poſłuſzeńſtwu ku ſpráwiedliwośći:
      * Ián.8.v.24. 2.Piotr.2.v.19.

  17. Ale niech będźie dźięká Bogu / że choćiáſćie byli ſługámi grzechu / vſłucháliſćie z ſercá ſpoſobu oney náuki / pod ktorą ieſteſćie H poddáni.
      H Okázuie iż náuká Ewánieliey ieſt iáko wzor / wedle ktore° ſie ſpráwowáć mámy.

  18. A będąc wyſwobodzeni od grzechu / zſtáliſćie ſię ſługámi ſpráwiedliwośći.
  19. I Ludzkimći obycżáiem mowię dlá mdłośći ćiáłá wáſzego / ábowiem iákoſćie ſtáwili cżłonki wáſze ſługámi niecżyſtośći y niepráwośći / ku wypełnieniu niepráwośći / ták też y teráz ſtháwćie cżłonki wáſze ſługámi ſpráwiedliwośći / ku świątobliwośći.
      I To ieſt / mowiąc o rzecżách niebieſkich y duchownych / rád przytácżám ty podobieńſtwá od ludźi wźięthe / ábyſćie mię tym ſnádniey zrozumieć mogli / ábowiem thák mdłe ieſt ludzkie przyrodzenie / iż choćiá niktorzy máią duchá Boże° / wſzákoż ku zrozumieniu tych rzecży ſą nierychli y niepotężni.

  20. K Bo gdyſćie byli ſługámi grzechu / byliſćie wolnymi ſpráwiedliwośći / ktoryżeſćie thedy ná on cżás pożytek mieli: tych rzecży zá ktore ſię dźiś wſtydźićie: boć koniec ich ieſt śmierć.
      K Dáwá znáć iż gdychmy ſą pod iárzmem grzechu / że ſpráwiedliwość nád námi żádney zwierzchnoſći nie má.

  21. A theráz będąc wyſwobodzeni od grzechu / á zſtáwſzy ſię ſłużebniki Bogu / máćie pożytek wáſz ku świątobliwośći / á koniec żywot wiecżny.
  22. Abowiem zápłáthá grzechu ieſt śmierć / á dár Boży ieſtći żywot wiecżny / przez Kryſtuſá Iezuſá Páná náſzego.

    Kápitułá 7.
    ¶ 1.7. Vżywánie zákonu. 6.24. Iáko ieſteſmy wyſwobodzeni od niego. 16. Iáko go chwáli wierny. 17. Mdłość cżłowiecżá. 23. Przykrá wálká miedzy ćiáłem y duchem.

  1. Abo niewiećie bráćiá (boć z vcżonymi w zákonie mowię) iż zákon pánuie cżłowiekowi / pokiby żyw był:
  2. Abowiemći niewiáſtá kthorá má mężá / ieſt zákonem mężowi obowiązáná poki on żyw / á ieſliby mąż vmárł / ieſt wyſwobodzoná od zákonu mężowego.
  3. A ták poki mąż żyw / będźie zwáná cudzołożnicá / ieſliby mężá inſzego żoną zoſtáłá. A ieſliby mąż vmárł / wolná ieſt od zákonu onego / áby nie byłá cudzołożnicą / ieſliby inſzego mężá żoną zoſtáłá.
  4. A tákże moi bráćiá / y wy też ieſteſćie A vmártwieni zákonowi w ćiele Kryſtuſowym / ábyſćie byli przyłącżeni inſzemu / to ieſt / temu ktory powſtáł zmártwych / ábyſmy owoc przynośili Bogu.
      A To ieſt / wybáwieni od ſrogoſći y przeklęctwá zákonu / ábowiem co ſię tycże ſpráwiedliwoſći y náuki o pobożnym żyćiu ktorá ieſt w zákonie / záwſze w cále zoſtáwá y trwá.

  5. Abowiem gdyſmy byli B w ćiele / pożądliwośći grzechow ktore ſię zſtáły przez zákon / C moc miáły w cżłonkách náſzych / ku przynoſzeniu owocu ná śmierć.
      B Być w ćiele / nic inſzego nie ieſt / iedno ſię rządźić wedle biegu przyrodzonego bez oſobliwej łáſki ktorá wybránym Bożym bywá dáná.
      C Dlá tego iż ſię zákonowi ſprzećiwiámy / á im więcey nás śćiſká / thym więcey ſię pożądliwoſći náſze ſpieráią.

  6. A teráz ieſteſmy wolni od zákonu / gdyż ten vmárł w ktorymeſmy byli zátrzymáni / ábyſmy ſłużyli w nowośći duchá / á nie w ſtárośći piſmá.
  7. Coż thedy rzecżemy: Zákon ieſtli grzechem: Nie dáy tego Boże / owſzemem grzechu nie poznáł iedno przez zákon / bobych theż y D pożądliwośći nie poznáł / by był zákon nie rzekł: Nie * będźieſz pożądáł.
      D Kthory grzech głęboko ieſt zákryty y ieſt korzeń złego / á poſpolićie nie bywá poznán.

      * W 2.Mo.20.v.14.

  8. Ale grzech E wźiąwſzy przycżynę / vrodźił we mnie wſzeláką pożądliwoſć przez ono przykázánie / ábowiem bez zákonu grzech ieſt mártwy.
      E Wſzelká thedy złość ieſt w ſkáżeniu cżłowiecżym / nie w zákonie / ktory grzech okázuie iż nie ták ſię w nás grzech budźi przed poznániem zákonu iáko kiedy nám przyidźie wiádomość iego.

  9. Bom iá niekiedy żył F bez zákonu / á gdi przyſzło ono roſkázánie / grzech ożył.
      F Nie iżeby kiedy był bez zákonu / ále rozumie iż gdy zgrzeſzył nie myſląc o zákonie á iákoby go opuſćiwſzy / tedy ſię grzech nie okázowáł.

  10. Alem iá vmárł / y nálázło ſię ono przykázánie ktore było poſtánowione ku żywothowi / iż mi ſię obrácá ku śmierći.
  11. Gdyż grzech wźiąwſzy przycżynę zwiodł mię onym przykázániem / y przez nie zábił mię.
  12. A tákże zákon ſám ieſtći święty / y ono przykázánie święte / y ſpráwiedliwe / y dobre.
  13. To tedy co ieſt dobrego / izáż mi ſię zſtáło śmierćią: Nie dáy tego Boże / Owſzem G grzech zſtáł mi ſię śmiertelny / gdyż áby ſię okázáł być grzechem / ná mię śmierć przywiodł / przez to co ieſt dobrego / to ieſt / áby on ſám zſtáł ſię nád miárę grzeſzący / przez ono przykázánie.
      G Grzech nie ieſt pocżytán zá grzech przed tym niźli ſię przez zákon obiáwi / y tym ſię brzydliwſzym zſtáwá / przetho iż obrácá dobroć zákonu ku zginieniu náſzemu.

  14. Bo wiemy iż zákon ieſt H duchowny / ále iá ćieleſny ieſtem / I záprzedány pod grzech.
      H Nie tylko ieſt vſtáwion dlá zwierzchownych ſpráw / ále też dlá wnętrznych pożądliwoſći ſercá.
      I Práwie iáko niewolnik ktory bywá wiedźion wedle woley Páná ſwoiego.

  15. K Abowiem co cżynię / nie chwálę / gdyż nie L cżynię tego co chcę / ále cże° nienáwidzę to cżynię.
      K Przykłádem cżłowieká odrodzonego / iáwnie okázuie iákie ieſt przećiwieńſtwo miedzy zákonem y przyrodzeniem cżłowiecżym.
      L Nie iżby nie cżynił nic dobrego / ále nie thák wiele cżynił iákoby był chćiáł y dáleko był od ſpráwiedliwoſći doſkonáłey.

  16. A ieſli cżego niechcę to cżynię / przyzwálámći zákonowi że dobry ieſt.
  17. Teráz tedy iuż M nie iá to cżynię / ále grzech ktory we mnie mieſzká.
      M Nie wymáwiá ſię / ále świádcży iż chcenie duſzne iego nie przyzwálá ná pożądliwoſći ćieleſne.

  18. Gdyż wiem iż nie mieſzká we mnie / to ieſt / N w ćiele moim nic dobrego / ábowiem mámći wolą / ále ábym to cżynił co ieſt dobrego / nie náyduię.
      N To ieſt / w przyrodzeniu moim.

  19. Bo nie cżynię dobrego ktore° chcę / ále cżego niechcę złego / to cżynię.
  20. A ieſli to cżynię cżego niechcę / iuż nie iá tho cżynię / ále grzech ktory we mnie mieſzká.
  21. Znáyduję tedy gdy chcę dobrze cżynić / then być zákon / że mi przyległá złość.
  22. Abowiem ráduię ſię zákonowi Bożemu wedle ♀ wnętrznego cżłowieká.
      ♀ Wedle duſze ktorá ieſt odrodzoná od Bogá.

  23. Ale widzę inſzy zákon P w cżłonkách moich / odporny zákonowi Q vmyſłu mego / y ktory mię cżyni więźniem R zákonowi grzechu / ktory ieſt w cżłonkách moich.
      P Co zoſtáwá z ſkáżeniá przyrodzonego. Q Chući ku poſłuſzeńſtwu Bogu / y przychylnoſći ku dobremu. R Niepráwośći / ktorá ieſt okrutnym zákonem ſzátáńſkim.

  24. Nędzny iá cżłowiek / ktoż mię wybáwi z tego ćiáłá śmierći:
  25. Dźiękuię Bogu przez Iezuſá Kryſtuſá Páná náſzego. Iáć tedy vmyſłem ſłużę zákonowi Bożemu / á ćiáłem zákonowi grzechu.

    Kápitułá 8.
    ¶ 1. W cżym náleży nádźieiá wiernych / y wybáwienie od zákonu. 3. Y mdłość iego / y przez ktorego ieſt wypełnion. 4. Y dlá cżego. 5. Iákowi máią być wierni. 9. Owoc Duchá w nich. 25. Cirpliwość. 28. Miłość ſpołecżná miedzy Bogiem y ſyny iego / A nieco też o przyźrzeniu iego.

  1. Teráz tedy żádne nie ieſt potępienie tym ktorzy ſą w Iezuſie Kryſtuſie / to ieſt / A ktorzy nie wedle ćiáłá chodzą / ále według duchá.
      A To mowi ábyſmy ku złemu nie obrácáli wolnoſći náſzey.

  2. Abowiem zákon duchá żywotá ktory ieſt w Kryſtuſie Iezuſie / wyſwobodźił mię od zákonu grzechu y śmierći.
  3. Bo mdłość zákonu B gdy nie mogłá nic w ćiele / Bog poſłáwſzy włáſnego Syná ſwego w podobieńſtwie grzeſznego ćiáłá / á tho dlá grzechu / potępił grzech w ćiele.
      B Ciáło nie mogło doſkonále zákonu pełnić.

  4. Aby ono práwo zákonne było wypełnione w nás / ktorzy nie podług ćiáłá chodźimy / ále według duchá.
  5. Abowiem ktorzy ſą wedle ćiáłá / báwią ſię rzecżámi ćieleſnymi / á ktorzy ſą wedle duchá / rzecżámi duchownemi.
  6. Gdyż zrozumienie ćieleſne ieſth śmierć / á rozumienie duchowne ieſt żywot y pokoy.
  7. Przeto iż rozumienie ćiáłá ieſt nieprzyiáćielſthwem przećiwko Bogu / bo nie bywá poddáne zákonowi Bożemu / gdyż też áni być może.
  8. A ták ktorzy ſą w ćiele / Bogu ſię podobáć nie mogą.
  9. Wy tedy nie ieſteſćie w ćiele / ále w duchu / gdyż Duch Boży mieſzká w wás / á ieſli ktho Duchá Kryſtuſowego nie má / tenći nie ieſt iego.
  10. A ieſli Kryſtus w wás ieſt / ćiáło ieſtći mártwe dlá grzechu / á Duch ieſt żywot dlá ſpráwiedliwośći.
  11. A ieſli Duch onego ktory Kryſtuſá wzbudźił zmártwych w wás mieſzká / ten ktory wzbudźił Kryſtuſá zmártwych / ożywi y ćiáłá wáſze śmiertelne / przez Duchá ſwoiego ktory w wás mieſzká.
  12. A tákże bráćiá powinni ieſteſmy nie ćiáłu / ábyſmy podług ćiáłá żyli.
  13. Abowiem ieſlibyſćie według ćiáłá żyli / pomrzećie: Ale ieſli Duchem ſpráwy ćiáłá vmártwićie / żyć będźiećie.
  14. Bo wſzyſcy ktorzy Duchem Bożym bywáią rządzeni / ći ſą ſynmi Bożymi.
  15. Gdyżeſćie nie wźięli duchá niewolſtwá ku C boiáźni / ále wźięliſćie duchá przyſpoſobieniá / przez kthorego wołámy Abbá / to ieſt / Oćiec.
      C Aby wám był ſtráſzny Máieſtát Boży / iáko pod zákonem.

  16. Ktory Duch ſám świádcży ſpołu y z duchem náſzym / iż ieſteſmy ſyny Bożymi.
  17. A ieſli ſynmi / tedy też y dźiedźicmi / dźiedźicy Boży mowię / á ſpołu dźiedźicy z Kryſtuſem / ieſli z nim ćirpimy / ábyſmy y z nim byli vwielbieni.
  18. Abowiem rozumiem iż nie ſą rowne vtrápieniá ktore cżáſu tego ćirpimy przyſzłey chwále / kthorá ſię nám obiáwi.
  19. Bo rzecży ſtworzone z wielką chućią ocżekáwáią / D áżby ſię okázáli ſynowie Boży.
      D Toć ſię ná then cżás okáże / gdy grzech będźie zgłádzon / y śmierć zwyćiężoná / á Bog ſyny ſwe weźmie do Kroleſtwá ſwego.

  20. Gdyż E prożnośći poddáne ſą rzecży ſtworzone / nie dobrowolnie / ále dlá tego ktory ie F poddánemi vcżynił G pod nádźieią.
      E To ieſt / ſkáżeniu.
      F Abowiem zroſkázániá Bożego wſzytki rzecży ſtworzone cżłowiekowi ſłużą.
      G Bo vmyſlił ie záſię wyzwolić z tego ſkáżeniá / á nieiákim ſpoſobem tę w ſobie nádźieię máią.

  21. Dlá tego iż ony będą wyſwobodzone z niewolſthwá ſkáżeniá / ná wolność chwáły ſynow Bożych.
  22. H Gdyż wiemy iż wſzythki rzecży ſtworzone ſpołu wzdycháią y ſpołu boleią / áż y do cżáſu tego.
      H Wſzytki rzecży ſą dlá cżłowieká ſtworzone y táiemne znim porozumienie máią / y ſpołecżność nieiáką / z ktorym theż przez Páná Kryſthuſá będą nápráwione ták niebieſkie iáko źiemſkie rzecży ácż ktorym ſpoſobem tho być má żáden nie wie áni ſię o tym pytáć godźi / doſyć ná tym iż nám Kryſthus obiecáł mowiąc / Oto wſzytki rzecży nowe cżynię.

  23. A nie tylko ony rzecży / ále y ći ktorzy máią pocżątki duchá / to ieſt / my ſámi w ſobie wzdychámy / ocżekáwáiąc przyſpoſobieniá ſynow / tho ieſt / odkupieniá ćiáłá náſzego.
  24. Abowiem nádźieią ieſteſmy záchowáni / á nádźieiá ieſliby widźiáná byłá / nie ieſtći nádźieią / A co kto widźi przecżżeby ſię tego nádźiewáł:
  25. Ale ieſli ſię tego nádźiewámy cżego nie widźimy / iśćie z ćirpliwośćią ocżekáwámy.
  26. Tákże też y Duch dopomágá krewkoſćiám náſzym / ábowiem tego o cobyſmy prośili / iákoby potrzebá / niewiemy / ále ſám Duch I prośi zá námi wzdychániem niewymowionym.
      I Dlá tego iż nás wzbudzá y ſercá náſze wiedźie ku cżynieniu modlitw wedle potrzeby náſzey / y według woley Bożey.

  27. A ten ktory ſię wywiáduie ſerc / K wieć ktory ieſt vmyſł Duchá / iż według Bogá proſi zá świętymi.
      K Y przyimuie iáko rzecż tę kthorá ſię mu podobá.

  28. Wiemy też że tym ktorzy miłują Bogá / wſzytki rzecży ſpołu dopomágáią ku dobremu / to ieſt / tym ktorzy ſą według náznácżeniá iego wezwáni.
  29. L Abowiem ktore on przed tym poznáł / ty też przed tym náznácżył / áby ſię zſtháli podobnymi wyobráżeniu Syná iego / żeby on był pirworodnym miedzy wielem bráćiey.
      L Okázuie przez ten porządek wybrániá iż vćiſki nám ſą iáko drogi y pomocy / ábyſmy ſię podobnemi zſtáli ſynowi Bożemu.

  30. A ktore on przed thym náznácżył / tych też wezwáł / á ktorych wezwáł / ty też vſpráwiedliwił / á ktore vſpráwiedliwił / ty też y vwielbił.
  31. Coż tedy rzecżemy ná to: Ieſli Bog zá námi / ktoż przećiwko nám:
  32. Ktory też włáſnemu Synowi nie zfolgowáł / ále go zá nás wſzytki wydáł ná śmierć / Iákoż też nám wſzytkich rzecży z nim nie dáruie:
  33. Ktoż będźie ſkárżył ná wybráne Boże: * Bogći ieſt ktory vſpráwiedliwiá.
      * Ezá.50.v.8.

  34. Ktoryż ieſt coby potępił: Kryſtus ieſtći tym ktory vmárł / y owſzem też ktory powſtáł / y ktory ieſt ná práwicy Bożey / ktory też prośi zá námi.
  35. Ktoż nás odłącży od miłośći Kryſtuſowey: izáli vtrápienie: izáli vćiſk: izáli przeſládowánie: izáli głod: izáli nágość: izáli niebeſpiecżeńſtwo: izáli miecż:
  36. Iáko nápiſáno ieſt: † Dlá ćiebie cáły dźień zábijáni bywámy / byliſmy pocżytáni iáko owce ná zábićie náznácżone.
      † Pſálm.44.v.23.

  37. Ale w tym wſzytkim przezwyćiążámy przez tego ktory nás vmiłowáł.
  38. Abowiem mocnie wierzę / iż áni śmierć / áni żywot / áni Aniołowie / áni zwirzchnośći / áni przełożeńſtwá / áni teráznieyſze rzecży / áni przyſzłe.
  39. Ani wyſokość / áni głębokość / áni żádná inſzá rzecż ſtworzoná nie będźie mogłá nás odłącżyć od miłośći Bożey / ktorá ieſt w Iezuſie Kryſtuſie Pánie náſzym.

    Kápitułá 9.
    ¶ W tym rozdźieleniu wypiſuie wezwánie pogánow / á odrzucenie Zydow.

  1. Práwdęć mowię przez Kryſtuſá / nie kłámámći / w cżym mi poświádcżá ſumnienie moie przez Duchá świętego.
  2. Że mám wielką żáłość / y ſerce moie vſtáwicżną boleść.
  3. * Abowiem iá ſám żądáłbych A odłącżonym być od Kryſtuſá zá bráćią moię / to ieſt / zá krewne moie według ćiáłá.
      A Słowo Greckie znácży ony rzecży ktore ſą Bogu poświęcone y ſą wyięte z vżywániá y z ſpołecżnoſći ludzkiey / iáko o tym piſze Moyżeſz w kſięgách ſwych / á tuć Apoſtoł ták ſobie przekłádá chwáłę Bożą y miłość przećiw ſwemu národowi / że theż chce być ná wiecżne zginienie podán / áby iedno národ Zydowſki od Bogá odrzucon nie był ieſliżby tho być mogło.

      * Dźiei.9.v.2. 1.Kor.15.v.8.

  4. Ktorzy ſą Izráelcżycy / á ktorych ieſt ſpoſobienie ſynow / † B y chwáłá / y ¤ poſtánowienie zákonu / y ſłużbá Bożá / y obietnice.
      B To ſię poſpolićie rozumie o ſkrzyni Bożey ktorá byłá znákiem oblicżnoſći Bożey / y dlá tegoż ią zowie chwáłą Bożą / o cżym pátrz 1.Sámu.4.v.21.

      † Wyżſzey.2.v.7.
      ¤ Efes.2.v.12.

  5. Ktorych oycowie ſą y ći co z nich poſzedł Kryſtus według ćiáłá / kthory ieſt nád wſzytkimi Bog błogoſłáwiony ná wieki. Amen.
  6. ♀ Ale to nie może być żeby w niwecż poſzło ſłowo Boże / ábowiemći nie wſzyſcy ſą C Izráelem / ktorzy z Izráelá poſzli.
      C Nie wſzyſcy ktorzy poſzli z Iákobá policżeni ſą w pocżeth wiernych ktore tu rozumie w tym ſłowie Izráel / áni máią być policżeni z rodu / ále z wybrániá Bożego.

      ♀ Wyzſzey.3.v.3.

  7. Ani wſzyſcy ſą ſynmi że ſą plemieniem Abráámowym / ále * w Izááku D będźie tobie plemię názwáne.
      D To ieſt / Izáák będźie thwym ſynem włáſnym y práwdźiwym / y dźiedźicem błogoſłáwieńſtwá.

      * 1.Mo.21.v.12. Zyd.11.v.17.

  8. To ieſt / nie ktorzy ſą ſynowie E ćiáłá / ći też ſą ſynowie Boży / ále ktorzy ſą † ſynmi obietnice / ći bywáią w plemię policżeni.
      E Iákim był Izmáel.

      † Gál.4.v.28.

  9. Abowiem ſłowá obietnice thy ſą: ¤ W ten to cżás prźiydę / á będźie Sárá ſyná miáłá.
      ¤ 1.Mo.18.v.10.

  10. A nie tylko to / ále też y Rebbeká ♀ záſtąpiwſzy w brzemię z iednego / to ieſt / z Izááká oycá náſze° ſyny miáłá.
      ♀ 1.Mo.25.v.23.

  11. Abowiem gdy ſię były ieſzcże nie národźiły dźiátki / áni co dobre° ábo złego vcżiniły / áby mocne zoſtáło náznácżenie Boże / ktore ieſt według wybrániá iego / to ieſt / nie z vcżynkow / ále z tego ktory wzywá /
  12. Rzecżono iey / * że więthſzy będźie ſłużył mnieyſzemu.
      * 1.Mo.25.v.23.

  13. Iáko ieſt nápiſáno: † Iákubám vmiłowáł / á Ezáum nienáwidźiáł.
      † Málách.1.v.2.

  14. Coż tedy rzecżemy: Y ieſt że nieſpráwiedliwość v Bogá: Nie dáy tego Boże.
  15. Abowiemći Moiżeſzowi mowi: ¤ Zmiłuię ſię nád kim ſię zmiłuię / á zlituię ſię nád kim ſię zlituię.
      ¤ 2.Mo.33.v.19.

  16. A tedyć wybránie nie ieſt tego ktoryby chćiáł / áni tego ktoryby biegł / ále Bogá ktory ſię zmiłuie.
  17. Abowiemći mowi Piſmo Fáráonowi: ♀ Ná tom ćię F pobudźił / ábych okázáł moc moię w thobie / y żeby było opowiedáne imię moie po wſzytkiey źiemi.
      F To ieſt / ſtworzył.

      ♀ 1.Mo.25.v.23.

  18. Nád kimći tedy chcę / nád tym ſię zmiłuię / * á kogo chcę / tego zátwárdzę.
      * Mál.1.v.2.

  19. Rzecżeſz mi tedi: Przecżże ſię iuż gniewá: bo ktoż ſię ſprzećiwił woley ie°:
  20. Y owſzem o cżłowiecże / ktożeś thy ieſt / ktory odpowiedáſz náprzećiwko Bogu: Záli † rzecż vlepioná powie temu ktory ią vlepił: Przecżeś mię ták vcżynił:
      † Ezá.45.v.9. Iere.18.v.6.

  21. Záli gárncárz gliny w mocy nie má / áby z teyże ſztuki vcżynił iedno nácżynie ná vcżćiwość / á drugie ná zelżywość:
  22. A ieſli też Bog chcąc gniew okázáć / y znácżną vcżynić możność ſwoię / znioſł wielką ćirpliwoſćią G nácżyniá gniewu / ná ſtrácenie przypráwione /
      G Názywá Apoſtoł ty ludźi nácżyniem gniewu ktorych vżywá Bog iáko nácżyniá ku okázániu ſrogoſći ſądow ſwych / á záſię przećiw thym przekłádá nácżyniá miłoſierdźiá.

  23. A iżby wiádome vcżynił H bogáctwo chwáły ſwey nád nácżyniem miłoſierdźiá / ktore ku chwále zgotowáł:
      H To ieſt / wielkość nierozmierzoną.

  24. To ieſt / nás ktorych też y wezwáł / nie tylko z Żydow / ále theż y z pogánow.
  25. Iáko też v Ozeáſzá mowi: ¤ Wzowę lud ktory moim nie był / ludem moim / y tę ktorá vmiłowáná nie byłá / vmiłowáną.
      ¤ Ozee.2.v.23. 1.Piotr.2.v.10.

  26. A będźie miáſto tego gdźie im powiedźiáno: ♀ Wy nie ieſteſćie ludem moim / tám ie będą zwáć ſyny Bogá żywego.
      ♀ Ozee.1.v.10.

  27. A Izáiáſz nád Izráelem wołá: * By licżbá ſynow Izráelſkich byłá iáko piáſek morſki / I oſtátek tylko záchowán będźie. Abowiem licżbę vcżyni K y krotko wypráwi ſpráwiedliwoſćią / gdyż licżbę krotką vcżyni Pán ná źiemi.
      I Z wielkoſći niezlicżoney bárzo máło ich zoſtánie.
      K Ták zniſzcży Bog lud ſwoy / iż oná trochá ktorá zoſtánie będźie iáwnym świádectwem ſpráwiedliwoſći Iego.

      * Ezá.10.v.20.

  28. Y iáko przed tym powiedźiáł Ezáiáſz: † By był Pán záſtępow nám plemieniá nie zoſtáwił / L zſtálibyſmy ſię iáko Sodomá / y bylibychmy byli Gomorze podobni.
      L Bylibyſmy zátráceni ná wieki.

      † Ezá.1.v.9.

  29. Coż tedy rzecżemy: Iż pogáni ktorzy nie ſtáráli ſię o ſpráwiedliwość / doſtáli ſpráwiedliwośći / á tey ſpráwiedliwośći ktorá ieſt z wiáry.
  30. A lud Izráelſki ſtáráiąc ſię o ſpráwiedliwość zákonu / nie przyſzedł ku zákonowi ſpráwiedliwośći.
  31. Dlá cżegoż: iż nie z wiáry / ále iáko z vcżynkow zákonu / ábowiem ſię otrąćili o kámień obráżeniá.
  32. Iáko nápiſáno ieſt: * M Oto pokłádám ná Syonie kámień obráżeniá / y ſkáłę pogorſzeniá / A wſzelki ktory weń wierzy / záwſtydzon nie będźie.
      M Iezus Kryſtus ieſt położony niepobożnym ná vpádek á wiernym ku żywotowi y zmártwychwſtániu.

      * Pſálm.118.v.22. Ezá.8.v.14. y 24.v.16. 1.Piotr.2.v.6.

    Kápitułá 10.
    ¶ 3. Okázuie przycżynę vpádku Zydow. 5. Rozność ſpráwiedliwośći zákonu y wiáry.

  1. Bráćiá vprzeymá chuć ſercá mego y prośbá ku Bogu zá ludem Izráelſkim ieſt / áby byli zbáwieni.
  2. Abowiemći o nich świádcżę / żeć chuć ku Bogu máią / ále nie według wiádomośći.
  3. Bo ſpráwiedliwośći Bożey nieznáiąc / y włáſną ſpráwiedliwość chcąc poſtánowić / ſpráwiedliwośći Bożey nie byli poddáni.
  4. * Gdyż Kryſtus ieſt A koniec zákonu ku ſpráwiedliwośći wſzelkiemu ktory wierzy.
      A Koniec zákonu ieſt vſpráwiedliwienie tych ktorzy gi záchowywáią / ku ktoremu końcowi iż nieprźichodzą przekáżá im zepſowánie ćiáłá ich ktore záſię thák lecży Kryſthus iż onym ſámym nám przez wiárę dármo dánym doſtępuiemy końcá Zákonu będąc przezeń vſpráwiedliwieni / á ták przez wiárę zákon bywá vtwierdzon á nie zniſzcżon.

      * Gál.3.v.24.

  5. Abowiem Moiżeſz opiſuie ſpráwiedliwość ktorá ieſt z zákonu: Iż cżłowiek † ktoryby ie cżynił / B będźie żył przez nie.
      B Ale iż ich żáden nie pełni / przetho niemáſz nic wnich iedno śmierć.

      † 3.Mo.18.v.5. Ezech.20.v.11. Gál.3.v.12.

  6. A ſpráwiedliwość ktorá ieſt z wiáry / thák mowi: ¤ Nie moẃ w ſercu twoim / C ktoż wſtąpi w niebo: Toć ieſt Kryſtuſá zwodźić z wyſokośći.
      C To ieſt / y kthoż wie ieſli otrzymámy dźiedźicthwo niebieſkie:

      ¤ 5.Mo.30.v.14.

  7. Abo D kto zſtąpi w przepáść: Toć ieſt Kryſtuſá záſię zmártwych przywodźić.
      D Ktoż wie ieſli po śmierći ćiáłá tego będźie wiecżne zátrácenie duſze / á thák ſpráwiedliwość z wiáry z tych wątpliwoſći nás wyzwálá / á ćić w nich zoſtáć muſzą ktorzy zbáwieniá ſzukáią z zákonney ſpráwiedliwoſći.

  8. Ale coż powiedá: ♀ Bliſko ćiebie ieſt ſłowo w vſtách thwoich / y w ſercu twoim / toć ieſt E ſłowo wiáry kthore przepowiedámy.
      E Abo obietnicá / to ieſt / Ewánieliá ktorá ſię z Moyżeſzem dobrze zgádzá ábowiem co Moyżeſz powiedá o zákonie tho Páweł ſtoſuie do Ewánieliey vcżąc nás iż doſtáwámy thego co nám zákon obiecuie á bywámy wybáwieni od tego cżym nám groźi.

      ♀ 5.Mo.30.v.12.

  9. Ze ieſlibyś wyznáł vſty twoimi Páná Iezuſá / y vwierzył w ſercu twoim że go Bog zmártwych wzbudźił / będźieſz zbáwion.
  10. Abowiemći ſercem wierzą ku ſpráwiedliwośći / á vſty wyznánie cżynią F ku zbáwieniu.
      F Bog dokonywá zbáwieniá náſzego wywodząc z vſt náſzych to co był wyráźił w ſercách náſzych / á tym Páweł okázuie ktorá ieſt práwdźiwá wiárá.

  11. Gdyż Piſmo powiedá: Wſzelki kto weń wierzy / poháńbion nie będźie.
  12. Abowiemći niemáſz rożnośći áni Żydá / áni Greká / bo tenże Pán wſzytkich bogáty ieſt ná wſzytki ktorzy go wzywáią.
  13. Abowiem wſzelki ktoryby wzywáł imieniá Páńſkiego / będźie zbáwion.
  14. Iákoż tedy będą wzywáli tego w ktorego nie vwierzyli: Iákoż záś vwierzą tev o ktorym nie ſłyſzeli: A iáko vſłyſzą oprocż przepowiedáiące°:
  15. Iákoż záſię będą przepowiedáli / ieſliby nie byli poſłáni: gdyż ták nápiſáno ieſt: * Iákoż piękne G nogi tych ktorzy pokoy opowiedáią: ktorzy opowiedáią dobre rzecży.
      G To ieſt przyſćie.

      * Ezá.52.v.7. Náhum.1.v.15.

  16. Aleć nie wſzyſcy vſłucháli Ewánieliey / ábowiem Ezáiáſz mowi: † Pánie kthoż vwierzył przepowiedániu náſzemu:
      † Ezá.53.v.1. Ián.12.v.38.

  17. Wiárá tedy ieſt z ſłuchániá / á ſłuchánie przez ſłowo Boże.
  18. Ale powiedám / H záli nie ſłyſzeli: I ¤ Y owſzem ná wſzythkę źiemię wyſzedł głos ich / y ná końcżyny świátá ſłowá ich.
      H To ieſt / pogáni ktorzy niemieli náuki Bożey.
      I Abowiem ſię im Bog záwſze oznáymowáł przez ſtworzenie ſwoie / okázuiąc iż od nich chćiáł być poznán.

      ¤ Pſálm.19.v.5.

  19. Lecż powiedám / záli Izráel nie poznáł Bogá: Pirwſzyć Moiżeſz mowi: ♀ Iá wás poruſzę ku zázdrośći przez národ kthory nie ieſt národem / przez národ nierozumny zágniewám wás.
      ♀ 5.Mo.32.v.21.

  20. A Ezáiáſz bierze śmiáłość y mowi: * Ieſtem náleźion od tych ktorzy mię nie ſzukáli / á zſtáłem ſię iáwnym tym ktorzy ſię o mnie nie pytáli.
      * Ezá.65.v.2.

  21. A przećiw Izráelowi mowi: † Przez cáły dźień rozſzyrzáłem ręce moie do ludu niepoſłuſznego y odpornego.
      † 5.Mo.9.v.13.

    Kápitułá 11.
    ¶ 1. Wierzyć mámy iż ieſt kośćioł. 4. Choćby nie był widomy.

  1. Mowię thedy / izáli Bog odrzućił lud ſwoy: Nie dáy tego Boże / Abowiemći y iám ieſt Izráelcżykiem / z plemieniá Abráámowego / z pokoleniá Beniáminowego.
  2. Nie odrzućiłći Bog ludu ſwego ktory on A przed tym poznáł / Azáż niewiećie co Piſmo o Heliáſzu mowi: iáko rozmáwiá z Bogiem / B mowiąc przećiwko Izráelowi /
      A To ieſt / ktorego od wiekow obráwſzy przyiął.
      B Zdá ſię iż Eliáſz nie włáſnie pobudzá Bogá przećiw Izráelowi / á wſzákże to mowi co ieſt przećiw iemu żáłuiąc złoſći y niepobożnoſći iego.

  3. * Pánie Proroki twoie pobili / y ołtárze thwoie poborzyli / á iám ſám zoſtáł / y ſzukáią duſze moiey.
      * 1.Krol.19.v.10.

  4. Ale coż mu odpowiedźiáno od Bogá: † Zoſtáwiłem ſobie ſiedḿ tyſięcy mężow / ktorzy ſię nie kłániáli przed obrázem C Báálowym.
      C Báál znácży tego pod kthorego mocą ieſtechmy / á ztąd to weſzło iż go máią zá báłwáná / ktoremu ſię wſzyſcy báłwochwálcy zá niewolniki poddáwáią / ták iáko y po dźiś dźień niekthorzy cżynią co rozlicżnym pátronom ſłużą.

      † 1.Krol.19.v.18.

  5. Tákże tedy y cżáſu tego zſtáło ſię D to zoſtáwienie podług wybrániá z łáſki.
      D Abowiem thák było poſtánowiono od Bogá áby ná on cżás gdy Meſyáſz przyſzedł ſámy tylko oſtáthki Zydow były zbáwione.

  6. A ieſli z łáſki / iużći nie z vcżynkow / bo inácżey / łáſká iuż nie ieſt łáſką / A ieſli z vcżynkow / iuż nie ieſt łáſká / bo inácżey / vcżynek iuż nie ieſt vcżynkiem.
  7. Coż tedy: Cżego Izráel ſzuká tego nie doſtáł / ále wybráni doſtáli / á drudzy E zákámienieli.
      E Niektorzy wykłádáią záślnęli.

  8. Iáko ieſt nápiſáno: * Dáł im Bog duchá F ſtrętfieniá / ocży áby nie widźiáły / y vſzy áby nie ſłyſzáły / áż do dźiſieyſzego dniá.
      F Drudzy cżytáią duchá bodącego / ábowiem gdy duch zły poduſzcżá w ludźioch złe rády / tedy nic inego nie cżyni iedno ie trápi y bodźie.

      * Ezá.6.v.9. Mát.13.v.14.

  9. A Dáwid mowi: † Niecháy im będźie G ſtoł ich miáſto ſidłá / y záſádki / y otrąceniá / y rowney nágrody.
      G Pokárm ich niech ſię im obroći w trućiznę / á tho w cżym ſię kocháią niech im będźie ku zginieniu.

      † Pſál.69.v.23.

  10. Niech záćmione będą ocży ich áby nie przeyźrzeli / á H ſkurcż záwżdy grzbiet ich.
      H Odeymi im duchá y ſiły.

  11. Mowię tedy: Azáż ſię otrąćili áby I pádli: Nie dáy tego Boże / ále przez ich przeſtępſtwo zſtáło ſię zbáwienie pogánom / dlá thego áby ie wzruſzył ku K zázdrośći.
      I Thák áby iuż nigdy niepowſtáli / y áby ná wieki zginęli.
      K Możem też cżytáć ku náſládowániu / á tuć rozumie Apoſtoł iż przez vpádek Zydow Pán przyiął y pogány do Kroleſtwá ſwego / A iżby Zydowie nieiáką zázdroſćią będąc przećiw pogánom poruſzeni w they łaſce w ktorey ie oni vbieżeli / záſię byli do niey przywroceni / á iżby thák ſpołu z miłoſierdźiá Bożego ták Zydowie iáko y pogáni byli zbáwieni.

  12. A ieſli ich przeſtępſtwo ieſt L bogáctwem świátá / á vmnieyſzenie ich bogáctwem pogánow / iákoż dáleko więcey będźie ich nápełnienie:
      L Názywá ták poznánie Ewánieliey ku żywothowi wiecżnemu.

  13. Abowiem powiedám wám pogánom / ilem ieſt Apoſtołem pogánow / iż iá vrząd moy M zácnym cżynię.
      M To ieſt / wſzytko cżynię co kolwiek náleży ná moy vrząd.

  14. Ieſliżbych ktorym ſpoſobem pobudźił ku zázdrośći powinowáte moie / y záchowáł niektore z nich.
  15. Abowiem ieſli odrzucenie ich ieſt źiednánie świátá / iákie będźie N przyięćie / iedno żywot z mártwych:
      N Ieſli odrzucenie Zydow ták wáżne było iż dlá tey przycżyny pogáni źiednáni ſą / thedy przyięćie ich to ieſt Zydow ták wáżne będźie áby dáło żywot vmárłym / iákoby rzekł / gdy Zydowie ku poznániu Ewánieliey przyidą / tedy to będźie iákoby świát ożył / ábowiem dopiero zupełne będźie weſele świátá gdy y ſámi Zydowie z pogány ſpołu Páná Kryſtuſá chwálić będą y ſpołecżne zbáwienie otrzymáią.

  16. A ieſli ♀ pirworodztwá ſą święte / ieſtći święte y zádźiáłánie / A ieſli korzeń święty ieſt / tedy też y gáłązki.
      ♀ O tym pierworodztwie cżytáy w 3.Mo.23.v.14 y 17.

  17. A ieſli ſię niektore gáłązki wyłámáły / á thy będąc płoną oliwą / miáſto ich ieſteś wſzcżepion y zſtáłeś ſię vcżeſtnikiem korzeniá / y tłuſtośći oliwney.
  18. Nie chłubże ſię przećiw gáłązkám / bo ieſli ſię chłubiſz / nie ty korzeniá noſiſz / ále korzeń ćiebie.
  19. Rzecżeſz tedy: Wyłámáne ſą gáłązki / ábym iá był wſzcżepion.
  20. Dobrze / przez niewiárę wyłámáne ſą / á ty przez wiárę ſtoiſz / Nie wynośże ſię / ále ſię boy.
  21. Abowiem ieſli Bog przyrodzonym gáłązkám nie przepuśćił / á iákoż tobie przepuśći:
  22. Obácż tedy dobroć y ſrogość Bożą / przećiwko tym ktorzy vpádli / ſrogość / á przećiwko tobie dobroć / ieſlibyś trwáł w dobroći / bo inácżey y ty P będźieſz wyćięt.
      P Mowi przećiwko tym kthorzy ſię chłubili á fáłſzywie ſię mienili być ná mieyſcu Zydow.

  23. Aleć y oni ieſli nie będą trwáć w niedowiárſtwie / będą wſzcżepieni / gdyż ie może Bog záś wſzcżepić.
  24. Abowiem ieſliś ty ieſt wyćięty z oliwy / ktorá z przyrodzeniá byłá płoná / y przećiwko przyrodzeniu ieſteś wſzcżepion w práwdźiwą oliwę / iáko dáleko więcej ći ktorzy prźirodzeni ſą / będą w włáſną oliwę wſzcżepieni:
  25. Bo niechcę ábyſćie nie mieli wiedźieć bráćiá they táiemnice (żebyſćie nie byli ſámi w ſobie nádętemi) iż záthwárdźiáłość po cżęśći przyſzłá ná Izráelá / áżby Q nápełnienie pogánow weſzło.
      Q To ieſt / zupełná licżbá pogánow kthorzy ſą obráni ku żywotowi wiecżnemu / á iż też zátwárdzenie Zydow nie będźie wiecżne ále przyidźie cżás gdy wſzythek národ Izráelſki zá ſpolnym zezwoleniem przyłącży ſię do koſćiołá Kryſtuſowego / tedi to tá ieſt táiemnicá o ktorey chce áby y pogáni wiedźieli / á żeby nie wzgárdzáli Zydow iáko by iuż ná wieki odrzuconych.

  26. A ták R wſzytek Izráel będźie zbáwion / iáko nápiſáno ieſt: ¤ Prźiydźie z Syonu on Zbáwićiel / y odeymie niepobożnośći od Iákobá.
      R Tu Apoſtoł rozumie o zupełney licżbie wſzytkiego národu Izráelſkiego á nie o káżdym z nich z oſobná.

      ¤ Ezá.59.v.20.

  27. A to przymierze będą mieć odemnie / ♀ Gdy iá grzechy ich wygłádzę.
      ♀ Ezá.27.v.9. Iere.24.v.7. Zyd.8.v.8.

  28. A ták co ſię tycże Ewánieliey / oni ſą nieprzyiáćielmi dlá wás / á podług wybrániá bywáią miłowáni dlá oycow.
  29. Abowiem dáry y wezwánie Boże tákowe ſą / iż ich żáłowáć nie może.
  30. Bo iáko y wy przed tym nie byliſćie poſłuſznymi Bogu / á teráz doſtąpiliſćie miłoſierdźiá / przez niepoſłuſzeńſtwo tych.
  31. Ták y ći teráz nie byli poſłuſznymi / áby przez miłoſierdźie S wáſze y oni miłoſierdźiá doſtąpili.
      S To ieſt / przez miłoſierdźie kthore wám ieſt od Bogá okázáne.

  32. Abowiem zámknął Bog T wſzytki w niepoſłuſzeńſtwo / áby ſię zmiłowáł nád wſzytkimi.
      T Dáwá znáć w tych ſłowiech ták o Zydźiech iáko y o pogániech.

  33. O głębokie bogáctwá mądrośći y poznániá Bożego / iáko ſą niewybádáne ſądy iego / y niedośćignione drogi iego.
  34. V Bo ktoż poznáł vmyſł Páńſki / * ábo kto mu był ná rádźie:
      V Gáni śmiáłość ludzką / áby nie ſzemráli przećiwko ſądom Bożym.

      * Ezá.40.v.13. Mát.9.v.13. 1.Kor.2.v.16.

  35. Abo kto mu pirwſzy dáł / á będźie mu oddáno:
  36. Gdyż od niego / y przezeń / y w nim ſą wſzytki rzecży / iemu niech będźie chwáłá ná wieki. Amen.

    Kápitułá 12.
    ¶ 1. W tym rozdźieleniu ſię zámyká opiſánie żywotá Krześćiáńſkiego.

  1. Proſzę wás tedy bráćiá przez litośći Boże / ábyſćie ſtáwili ćiáłá wáſze ná ofiárę żywą / świętą / przyiemną Bogu / ktorá ieſt ono A ſłuſzne wáſze poſługowánie.
      A Abowiem wſzyſtkie inſze poſługowániá wymyſlone przeſtáć máią / á to thylko włáſne á práwdźiwe to ieſt duchowne zoſtháć má / gdyż iuż dáley nie będą tákie ofiáry gdźie by bydłá rzezáć y ofiárowáć miáno / gdyż Pán Bog chce áby cżłowiek żył pobożnie / á w miłoſći bráterſkiey według zámierzeniá ſłowá iego świętego.

  2. A nie przypodobywáyćie ſię temu wiekowi / ále ſię przemieńćie * przez odnowienie vmyſłu wáſzego / ktemu ábyſćie doświádcżyli kthoráby byłá wolá Bożá dobrá / wdźięcżná / y doſkonáłá.
      * Efes.5.v.17. 1.Tes.4.v.3.

  3. Abowiem B z łáſki ktorá mi ieſt dáná / opowiedám káżdemu kthory miedzy wámi przebywá / żeby o ſobie nie rozumiáł nád to co má rozumieć / ále iżby rozumiáł ſkromnie / † ile káżdev Bog vdźielił miárę C wiáry.
      B Iákoby ták rzec chćiáł / nie mowię ſám z ſiebie / ále iáko poſeł Boży.
      C To ieſt poznániá Bożego w Kriſtuſie z temi dáry ktore od niego pochodzą przez Duchá S. A tákowyć ſkromnie o ſobie rozumieć będźie ktory ſobie thego przywłáſzcżáć nie będźie cże° nie má / y nie będźie ſię z te° chłubił co wźiął / ále wźięthych dárow vżywáć będźie z boiáźnią ku chwále Bożey.

      † 2.Kor.11.v.13.

  4. Abowiem iáko w iednym ćiele wiele cżłonkow mámy / á wſzytki cżłonki iedneyże ſpráwy nie máią.
  5. Tákże wiele nás ieſt iednym ćiáłem w Kryſtuſie / á z oſobná iedni drugich cżłonkámi.
  6. ¤ Máiąc rożne dáry wedle łáſki / ktorá nám ieſt dáná / choć D proroctwo / ábyſmy prorokowáli wedle rozmierzeniá wiáry.
      D W tym ſłowie proroctwá zámyká wſzytek vrząd náuki w kośćiele / á przez poſługowánie rozumie wſzytki ine kośćielne poſługi ktore z ſiebie złożyli Apoſthołowie / o cżym w Dźieiách 6.v.2. y 3.v.4.

      ¤ 1.Piotr.4.v.10.

  7. Choć poſługowánie ábyſmy ſłużyli / ták też y on ktory vcży / áby vcżył.
  8. Też y on ktory nápominá / áby nápomináł / ktory ♀ ſzáfuie żeby w ſzcżyrośći / ktory ieſt E przełożony / iżby w pilnośći / ktory cżyni miłoſierdźie / * iżby z ochotą.
      E O tych tu przypominá ktorzy ſtárſzy w koſćiele byli / á przytym wdowy ktore chorym ſłużáły / y tym ktorzy iáłmużn ſzáfárzmi byli / áby oprocż bráku wiernie iemi ſzáfowáli.

      ♀ Mát.6.v.2.
      * 1.Kor.9.v.7.

  9. Miłość niech nie będźie obłudná / † brzydźćie ſię złośćią / vprzeymie przyſtáwſzy ku dobremu.
      † Amos.5.v.15.

  10. ¤ Bądźćie iedni ku drugim bráterſką miłośćią przychylnymi / vcżćiwośćią iedni drugie vprzedzáiąc.
      ¤ Efes.4.v.13.

  11. Nie leniwemi w pilnośći / duchem rozżáleni / F Pánu ſłużąc.
      F Drudzy cżytáią ſłużąc czáſowi / to ieſt / ſzukáiąc wſzelákich przycżyn / iákoby bliznym ſłużyć mogli.

  12. W nádźiei ſię weſeląc / w vtrápieniu ćirpliwi / trwáiący w modlitwie.
  13. ♀ Potrzebám świętych vdźieláiąc / * gośćie rádźi prźiymuiąc.
      ♀ 1.Kor.16.v.1.
      * Zyd.13.v.2.

  14. † Błogoſłáẃćie tym ktorzy wás przeſláduią / dobrorzecżćie im á nieprzeklináyćie.
      † Mát.5.v.44.

  15. G Weſelćie ſię z tymi ktorzy ſię weſelą / á płácżćie z tymi ktorzy płácżą.
      G Okázuie Apoſtoł iáką ludzkość iedni drugim okázowáć mámy / ábychmy też byli vcżeſthniki y weſelá y fráſunkow bliźnich náſzych / gdźie tu oto okázuie iáká w nás má być miłość práwdźiwá.

  16. Bądźćie iednoſtáyney myſli ieden przećiw drugiemu / ¤ nie pyſznie o ſobie rozumieiąc / ále pokornym folguiąc / á nie bądźćie mądrymi ſámi v ſiebie.
      ¤ Przy.3.v.7.

  17. ♀ Żádnemu złym zá złe nie oddáwáyćie / ſtháráiąc ſię o pocżćiwe rzecży przed wſzytkimi ludźmi.
      ♀ Przyp.20.v.12.

  18. Ieſli być może ile w wás ieſt ze wſzytkimi ludźmi w pokoiu żywiąc.
  19. Nie mſzcżąc ſię ſámi o námileyſzy / H owſzem dáyćie mieyſce gniewowi / ábowiem nápiſáno ieſt: Moiáć ieſt pomſtá / á iáć oddám / mowi Pán.
      H Iákoby rzekł / niech to Bog ſám ſądźi.

  20. * Ieſli tedy łáknie nieprzyiáćiel twoy / nákármi go / ieſli prágnie / nápoy go / bo tho cżyniąc / I węgle ogniſte zgárniáſz ná głowę iego.
      I W tych ſłowiech okázuie ſię gniew Boży bliſki nád kim kolwiek.

      * Przyp.25.v.21.

  21. Nie bądź zwyćiężon od złego / ále zwyćięż złe dobrym.

    Kápitułá 13.
    ¶ 1. Nápominánie ku poſłuſzeńſtwu przełożonym. 6. Swiętobliwość ludźi krześćiáńſkich.

  1. * Káżdi A cżłowiek niecháy będźie poddány zwirzchnim przełożeńſtwám / Abowiem nie ieſt przełożeńſtwo iedno od Bogá / á przełożeńſtwá ktore bywáią od Bogá / ſą porządnie poſtánowione.
      A Tu ſię niecháy tkną ći ktorzy ſię chlubią wolnoſćiámi duchownemi / niechcąc żádney zwierzchnoſći znáć nád ſobą gdyż Páweł chce áby wſzyſcy żádnego niewyimuiąc zwierzchnoſćiám poddáni byli.

      * Tyt.3.v.1. 1.Piotr.2.v.13.

  2. Przeto ktory ſię záſtáwuie przełożeńſtwu / ſprzećiwiá ſię poſtánowieniu Bożemu / á ktory ſię ſprzećiwiá / oni ná ſię káránie wnoſzą.
  3. Abowiem przełożeni nie ſą ku ſtráchowi zá dobre vcżynki / ále zá złe / A chceſz ſię nie báć przełożeńſtwá: co ieſt dobrego cżyń / y odnieſieſz chwáłę od niego.
  4. Abowiem ieſt ſługą Bożym tobie ku dobremu / á ieſli vcżyniſz co ieſt złego / boy ſię / bo nie dármo miecż noſi / gdyż ieſt ſługą Bożym / mśćićielem ku gniewu przećiwko temu ktoryby źle cżynił.
  5. A przeto potrzebá ieſt áby ſię cżłowiek poddáł / nie tylko dlá gniewu / ále theż B dlá ſumnieniá.
      B Potrzebá ieſth nám być poddánemi nie thylko dlá boiáźni kárániá / ále też żechmy tho powinni pod ſumnieniem.

  6. Abowiem y dlá tego cłá dáwáćie / gdyż ſą ſługámi Bożymi tego vſtáwicżnie pilnuiący.
  7. Oddáwáyćie tedy wſzytkim co ieſteſćie powinni / † komu podátek / podátek: komu cło / cło: komu C boiáźń / boiáźń: komu cżeść / cżeść.
      C To ieſt / poſłuſzeńſtwo ktore pochodźi z vprzeymego ſercá / á gdźie prźipominá cżeść / okázuie iáko powinną pocżćiwość przełożonym záchowáć mámy ſzcżyrze y dobrowolnie.

      † Mát.22.v.21.

  8. Nie bądźćie nikomu nic winni / iedno to ábyſćie ſię ſpołecżnie miłowáli / bo kto miłuie drugie° / zákon wypełnił.
  9. Gdyż to: ¤ Nie będźieſz cudzołożył / nie będźieſz zábijáł / nie będźieſz krádł / nie będźieſz fáłſzywie świádcżył / nie będźieſz pożądáł / y ieſli ktore inſze ieſt roſkázánie / w thym ſłowie krotko ſię zámyká / to ieſt: ♀ Będźieſz miłowáł bliźniego twego iáko ſámego ſiebie.
      ¤ W 2.Mo.20.v.14. W 5.Mo.5.v.18.
      ♀ W 3.Mo.19.v.18. Mát.22.v.39. Már.12.v.31. Gál.5.v.14. Iák.2.v.8.

  10. Miłość bliźniemu złośći nie wyrządzá / á ták * wypełnienie zákonu ieſt miłość.
      * 1.Tym.1.v.5.

  11. Zwłáſzcżá wiedząc iż ieſt cżás y godźiná ábyſmy ſię ocućili ze ſnu / bo iuż teráz blizſze nám ieſt zbáwienie / á niż kiedyſmy D vwierzyli.
      D Iákoby thák rzekł / Przed tym niżliſmy vwierzyli prożnobychmy tho mowić mieli / Ale gdy iuż teráz nie bárzo ieſt od nás dáleko zbáwienie iáko przed tym było / ále iuż ieſt bliſko nás / tedy nám potrzebá mieć ná piecży ábychmy tego zbáwiennego cżáſu niezániedbáwáli.

  12. Nocći przeminęłá á dźień ſię przybliżył / Odrzućmyſz tedy vcżynki E ćiemnośći / F á oblecżmy ſię w zbroię świátłośći.
      E W tych ſłowiech rozumie żywoth tych kthorzy ſię chronią świátłoſći / by tym beſpiecżniey ſwowoleńſtwá ćiáłá ſwego vżywáli.
      F Dáwá znáć ábychmy ták żyli iáko ći kthorzy ſię nigdźie y nie kryią ze wſzytkiemi ſpráwámi ſwemi.

  13. * Ták ábyſmy vcżćiwie chodźili iáko we dnie / nie w bieſiádách áni w piiáńſtwách / nie w łożách / áni w niecżyſtoſćiách / nie w zwádźie áni w zázdrośći.
      * Luk.21.v.34.

  14. † Ale przyoblecżćie Páná Iezu Kryſtá / á nie mieyćie ſtárániá o ćiele ku popełnieniu pożądliwośći.
      † Gál.5.v.16. 1.Piotr.21.v.11.

    Kápitułá 14.
    ¶ 1. Aby mocni w wierze nie gárdźili mdłymi / á iżby mdli nie ſądźili mocnych. 15. A iżby wſzytko cżynili z miłośćią w wierze.

  1. Prźitym tego ktory ieſt mdły w wierze / A prźiymuyćie / B nie ábyſćie wſzcżynáli poſwárki około gádek.
      A To ieſt / przyłącżáyćie ku ſobie nierzkąc ábyſćie dlá ledá przycżynki mieli ſię przeſtrzegáć towárzyſtwá iego.
      B Iákoby ták miáł rzec / áby dlá iákich trudnych á rozmáitych gádek nie odſzedł więcey będąc wąthpliwym niż pierwey / ábo theż z zátrwożonym ſumnieniem odſtąpiłby od wiáry.

  2. Boć ieden wierzy iż ſię godźi káżdą rzecż ieść / á drugi ktory ieſt mdły / iárzyny iádá.
  3. Ktory ie / niecháy ſobie zá nic nie má tego ktory nie ie / á ktory nie ie / niecháy tego nie oſądzá ktory ie / gdyż go Bog przyiął.
  4. * Ty ktoryś ieſt co oſądzáſz cudzego ſługę: Włáſnemu pánu C ſtoi ábo vpádá / á będźie vtwirdzon / ábowiem może go Bog vtwirdźić.
      C Záwſze dobrą nádźieię mieć mámy o tych w kthorych co dobrego widźiemy.

      * Iákub.4.v.12.

  5. Drugi záſię więcey ſobie wáży ieden dźień niż drugi / á drugi rowno ſobie káżdy dźień pocżytá / á káżdy D niech będźie vpewnion w vmyſle ſwoim.
      D To mieyſce rozmáićie wykłádáią / wſzákoż nám to włáśnie zrozumienie iego zdá ſię być by káżdy ſám v ſiebie włáśnie rzec mogł / iż pewnie wie że nic niemáſz coby ſámo przez ſię miáło być niecżyſte / á miáſto tego iż niekthorzy byli prędkiemi w oſądzeniu iedni drugich / áby rádſzey káżdy ſám o ſobie miáł ſtáránie / A ći záſię ktorzy ſą mocnemi / áby byli pewni o wolnoſći ſwoiey / Mdli záſię áby ſię vſtháwicżnie popráwowáli.

  6. Ktory dniá pilnuie / E Pánu pilnuie / á ktory dniá nie pilnuie / Pánu nie pilnuie / ktory ie / Pánu ie / gdyż dźięki cżyni Bogu / A kto nie ie / Pánu nie ie / á wżdy dźięki cżyni Bogu.
      E To ieſt / ſąd ten ſámemu Pánu náleży ieſliż then dobrze ábo źle cżyni pilnuiąc ábo záchowywáiąc dźień iáki / á ták lepieyby ſię ſtáráć iákobychmy ſię ſámi przypodobáli Pánu nie máiąc ná piecży ſpráw cudzych / wſzákoż tu nie ieſt náuká kthoráby ſię ná wſzytki poſpolićie śćiągáć miáłá / gdyż miłość krzeſćiáńſká chce thego po nás áby o zbáwieniu iedni drugich prácą mieli / á cobychmy do nich nie przyſtoynego bácżyli żebychmy ie z tego nápomináli / á ták tu Páweł mowi o mdłych ktorzy ieſzcże nie máią doſkonáłey wiádomoſći o wolnoſći krześćiáńſkiey y o rzecżách ná kthorych niewiele náleży iáko o záchowániu dniow y vżywániu pokármow.

  7. Abowiem żáden z nás ſobie ſámemu nie żywie / á żáden ſobie ſámemu nie vmierá.
  8. Bo choć żywiemy Pánu żywiemy / choć vmierámy Pánu vmierámy / Páńſcy ieſteſmy.
  9. Gdyż ná to Kryſtus vmárł / y powſtáł / y ożył / áby y nád vmárłymi / y nád żywiącemi pánowáł.
  10. A thy precżże ſądźiſz brátá twego: ábo też ty cżemu ſobie nizácż niemáſz brátá twego: Abowiem † wſzyſcy poſtáwieni będźiemy przed ſtolicą Kryſtuſową.
      † 1.Kor.5.v.10.

  11. Boć ieſt nápiſáno: ¤ Zywęć iá mowi Pán / iż mi ſię wſzelkie koláno ſkłoni / y wſzelki ięzyk dá chwáłę Bogu.
      ¤ Ezá.45.v.23.

  12. Przeto tedy káżdy z nás zá ſię licżbę dá Bogu.
  13. A ták iuż nie ſądźmi ieden drugiego / ále więcey tego ſtrzeżćie áby zgorſzenie brátu nie było położone / ábo też obráżenie.
  14. Wiem y pewienem tego przez Páná Iezuſá / iż niemáſz nic coby przez ſię było niecżyſtego / iedno themu ktory mnimá co być niecżyſtym / tho iemu niecżyſtym ieſt.
  15. A wſzákże ieſliby dlá pokármu brát twoy był záſmucon / iuż nie według miłośći poſtępuieſz. Pokármem twoim nie zátrácáy thego zá ktorego Kryſtus vmárł.
  16. Niecháy tedy F dobro wáſze oſłáwione nie będźie.
      F Rozumie o dobrodźieyſtwie wolnoſći krzeſćiáńſkiey ktorego y ſám był vcżeſtnikiem / á tu ſię vſkárżá iż o tym źle mowią / gdyż złym niekthorych vżywániem bywá to iż mdli powiedáią że wolá Bożá bywá tárgáná przez Ewánielią / á Ewánieliá nie ieſt náuką Bożą.

  17. Abowiem kroleſtwo Boże nie ieſt pokárm áni pićie / ále ſpráwiedliwoſć y pokoy / y weſele przez Duchá S.
  18. Bo ktory G przez ty rzecży ſłuży Kriſtuſowi / ieſt wdźięcżny Bogu / y przyiemny ludźiám.
      G To ieſt / ktory pokoy y ſpráwiedliwość záchowywá przez Duchá S.

  19. Przetoż thedy ſtáráymy ſię o rzecży ktore pokoiowi náleżą / y też ſpołecżnemu budowániu.
  20. Dlá pokármu nie pſuy ſpráwy Bożey / wſzytkić rzecży ſą cżyſte / ále źle ieſt cżłowiekowi ktory ie z zgorſzenim.
  21. Dobrá ieſt rzecż nie ieść mięſá / áni pić winá / áni żádney rzecży w ktorey ſię twoy brát obráżá / ábo pogárſzá / ábo ſię mdłym zſtáwá.
  22. H Ty máſz wiárę / mieyże ią v ſiebie ſámego przed Bogiem. Błogoſłáwiony ktory nie I oſądzá ſiebie ſámego w tym co K pochwálá.
      H T.i. Pewieneś o wolnoſći ſwey w tych rzecżách średnich / á to mieyſce prożno ći ku świádectwu biorą / ktorzy powiedáią iż nie pothrzebá iáwnie wyznáwáć wiáry iedno ią wewnątz chowáć.
      I Iákoby rzekł / ktorego ſumnienie ni wcżym nie gryźie / ále ſpráwiedliwie rozeznáwá wſzytko co cżyni.
      K Drudzy cżytáią cżego doświádcżá.

  23. A kto wątpi / ieſliby iádł / ieſt oſądzon / gdyż nie ie z wiáry: A cokolwiek nie ieſt z wiáry / grzech ieſt.

    Kápitułá 15.
    ¶ 1. Nápominá ie áby ſię ćirpieli y miłowáli ſpołecżnie przykłádem Kryſtuſowym / y dlá teyże przycżyny zbáwieniá / ktore z ſámego miłoſierdźiá Bożego pochodźi.

  1. A my ktorzy ieſtechmy mocni / powinnichmy znośić krewkośći mdłych / á nie folgowáć ſámym ſobie.
  2. Przeto káżdy z nás niecháy bliźniemu ſwoiemu folguie ku dobremu / to ieſt / ku iego zbudowániu.
  3. Abowiem Kryſtus nie folgowáł ſám ſobie / ále iáko nápiſáno: * Sromoceniá tych ktorzy ćię ſromocą / ná mię wpádły.
      * Pſálm.69.v.20.

  4. Bo ty rzecży ktore przed tym ſą nápiſáne / ku náſzey náuce nápiſáne ſą / ábyſmy przez ćirpliwość y poćiechę Piſm nádźieię mieli.
  5. † A Bog ćirpliwośći y poćiechy niech wám dá / ábyſćie iednoſtáyny vmyſł miedzy ſobą záchowáli ſpołecżnie / wedle Kryſtuſá Iezuſá.
      † 1.Korin.1.v.10. Filip.3.v.16.

  6. Abyſćie zgodnie iednymi vſty chwálili Bogá y Oycá Páná náſzego Iezu Kryſtá.
  7. Przeto prźiymuyćie iedni drugie / iáko y Kryſtus przyiął nás do chwáły Bożey.
  8. A iá to powiedám / iż Iezus Kryſtus był ſługą A obrzezániá / B dlá práwdy Bożey / áby vtwirdźił obietnicę oycow.
      A To ieſt / Zydow / miedzy ktorymi on mieſzkáł / poki tu iedno ná świećie żył.
      B To ieſt / Zeby ſię okázáło iż Bog ieſt práwdźiwy.

  9. Y áby pogáni zá miłoſierdźie chwálili Bogá / iáko nápiſáno ieſt: ¤ Dlá tego będę ćię wyznáwáł miedzy pogány / y imieniowi twemu ſpiewáć będę.
      ¤ Pſál.18.v.50. w 2.Sám.22.v.50.

  10. Y záſię powiedá: Weſelćie ſię pogáni z ludem iego.
  11. Y záſię: ♀ Chwálćie Páná wſzyſcy pogáni / á chwálćie go ſpołu wſzyſcy národowie.
      ♀ Pſál.117.v.1.

  12. Záſię Ezáiáſz mowi: * Będźie korzeń Ieſse° / C y ten ktory powſtánie roſkázowáć pogánom / á pogáni w nim vfáć będą.
      C Kryſtus.

      * Ezái.11.v.10.

  13. A Bog nádźieie niech wás nápełni wſzelákiey rádośći y pokoiu w wierzeniu / ábyſćie obfitowáli w nádźiei przez moc Duchá świętego.
  14. A ieſtem tego pewien bráćiá moi y iá ſám o wás / iż wy ſámi przez ſię ieſtheſćie pełni dobroći / y nápełnieni wſzelákiey vmieiętnośći / y możećie też ſpołecżnie ſię nápomináć.
  15. A iám śmieley do wás piſáł bráćiá po niektorey cżęśći / iákoby vpomináiąc wás z tey łáſki / ktorá mi ieſt dáná od Bogá.
  16. Ku temu / ábych był ſługą Iezuſá Kryſtuſá v pogánow / świętobliwie ſpráwuiąc Ewánielią Bożą / áby ſię zſtáłá ofiárá pogánow wdźięcżną / poświęconá przez Duchá świętego.
  17. Mám tedy z cżego ſię chłubić przez Kryſtuſá Iezuſá w tych rzecżách ktore Bogu náleżą.
  18. Abowiem nie śmiáłbym nic mowić / cżegoby Kryſtus nie vcżynił przez mię / przywodząc pogány ku poſłuſzeńſtwu ſłowem y vcżynkiem.
  19. Mocą cudow y známion / y mocą Duchá Boże° / ták iż od Ieruzálem y około prźiległych kráin áż do Słowákow / iám wypełnił vrząd przepowiedániá Ewánieliey Kryſtuſowey.
  20. Tymże ſpoſobem chcąc przepowiedáć Ewánielią / nie gdźieby był miánowán Kryſtus / ábych ná cudzym fundámenćie nie budowáł.
  21. Ale iáko ieſt nápiſáno: A Ktorym nie ieſt oznáymiono o nim / thedyć ći vyzrą / A ktorzy nie ſłycháli / zrozumieią.
      A Ezái.52.v.15.

  22. Dlá cżego też cżęſto ieſtem hámowán ¤ iżem do wás nie przyſzedł.
      ¤ 1.Teſs.2.v.17.

  23. Ale teráz gdy iuż mieyſcá nie mám w tych kráinách / á mám wolą prźiydź do wás od wielu lát.
  24. Kiedykolwiek poydę do Hiſzpániey / prźiydę do wás / bo mám nádźieię że tám tędy idąc vyzrę wás / y támże od wás odprowádzon będę / pirwey ſię ſpołecżnośći wáſzey pocżęśći náſyćiwſzy.
  25. A teráz idę do Ieruzálem poſługuiąc świętym / ábowiem ſię podobáło Mácedońcżykom y Acháycżykom nieco złożyć dlá vbogich świętych / ktorzy ſą w Ieruzálem.
  26. Tákże ſię im podobáło / y nád to ſą dłużnicy ich / ♀ Abowiem ieſli duchownych dobr ich pogáni vżywáli / powinni też ſą w rzecżách ćieleſnych im ſłużyć.
      ♀ 1.Kor.9.v.11.

  27. To tedy wykonáwſzy / y im zápiecżętowáwſzy ten owoc / poydę nie miiáiąc wás do Hiſzpániey.
  28. A wiemći iż gdy do wás prźiydę / D z zupełnym błogoſłáwieńſtwem Ewánieliey Kryſtuſowey prźiydę.
      D Przyśćie moie będźie wám pożytecżne / á przez mię Bog wám obiáwi táiemnice Ewánieliey.

  29. A proſzę wás bráćiá przez Páná náſzego Iezu Kryſtá / y przez miłość Duchá / ábyſćie ze mną boiowáli modlitwámi wáſzemi zá mną v Bogá.
  30. Abych był wyzwolon od tych ktorzy niepoſłuſznymi ſą w źiemi Zydowſkiey / á iżby poſługowánie moie wdźięcżne było świętym ktorzy ſą w Ieruzálem.
  31. Abych z weſelem przyſzedł do wás przez wolą Bożą / y ſpołu z wámi był ochłodzon.
  32. A Bog pokoiu niech będźie z wámi wſzytkimi. Amen.

    Kápitułá 16.
    ¶ 1. Rozmáite zálecánie y pozdráwiánie wielu ludźi. 17. Nápominá ie áby ſię ſtrzegli tych ktorzy zwády wſzcżynáią przećiw im. 19. Y áby byli poſłuſznymi. 20. Prośi zá nimi y Pánu dźiękuie.

  1. Zálecám wám Febę ſioſtrę náſzę / ktorá ieſt ſłużebnicą Kośćiołá Cenchreńſkiego.
  2. Abyſćie ią przyięli w Pánu / iáko przyſtoi świętym / y rátuyćie ią w ktoreyby wás rzecży potrzebowáłá / ábowiem thá wiele ich w dom ſwoy prźiymowáłá / y mnie też ſámego.
  3. * Pozdroẃćie Pryſcyllę y Akillę pomocniki moie w Kryſtuſie Iezuſie.
      * Dźie.18.v.2.y.26.

  4. Ktorzy zá duſzę moię ſzyie ſwoiey náſtáwili / ktorym nie iá ſám dźiękuię / ále y wſzytki kośćioły pogáńſkie.
  5. Przytym zbor ktory ieſt w domu ich. Pozdrowćie Epenetá mnie miłego / ktory ieſt A pocżątkiem Acháiey / w Kryſtuſie.
      A Gr. Pierworoctwo / to ieſt / ktory nápierwſzy przyiął Ewánielią.

  6. Pozdroẃćie Máryą / ktorá wiele prácowáłá dlá nás.
  7. Pozdrowćie Androniká y Iuniáſzá powinowáte moie / y towárzyſze więźieniá mego / ktorzy znácżnymi ſą miedzy Apoſtoły / y ktorzy też przedemną byli w Kryſtuſie.
  8. Pozdroẃćie Ampliáſzá mnie miłego w Pánu.
  9. Pozdroẃćie Vrbáná pomocniká náſzego w Kryſtuſie / y Stáchiná mnie miłego.
  10. Pozdroẃćie Apellę doświádcżonego w Kryſtuſie. Pozdrowćie thy ktorzy ſą z przyiáćioł Aryſtobuluſowych.
  11. Pozdroẃćie Herodyoná krewnego mego. Pozdroẃćie ty ktorzy ſą z przyiáćioł Nárcyſowych / co ſą w Pánu.
  12. Pozdroẃćie Tryfenę y Tryfozę / ktore prácuią w Pánu. Pozdroẃćie Perſydę miłą / ktorá wiele prácowáłá w Pánu.
  13. Pozdroẃćie Rufá wybránego w Pánu / y mátkę iego / y moię.
  14. Pozdroẃćie Aſynkrytá / Flegontá / Hermáſzá / Pátrobę / Hermáná / y bráćią ktorzy ſą z nimi.
  15. Pozdroẃćie Filologá y Iulię / Nerego / y ſioſtrę iego / y Olimpá / y wſzytki święte ktorzy z nimi ſą.
  16. † Pozdroẃćie iedni drugie B z pocáłowániem świętym. Pozdráwiáią wás Zbory Kryſtuſowe.
      B To ieſt / nie obłudnym áni podeyzránym / á ná on cżáſći then był znák życżliwoſći záchowán miedzy Zydmi.

      † 1.Kor.16.v.20. 2.Kor.13.v.12. 1.Piotr.5.v.14.

  17. Przytym proſzę wás bráćiá / ábyſćie obácżáli ty ktorzy cżynią zwády y pogorſzeniá / oprocż náuki ktoreieſćie ſię náucżyli / ¤ á chrońćie ſię ich.
      ¤ 1.Ián.5.v.10.

  18. Abowiem tákowi Pánu náſzemu Iezuſowi Kryſtuſowi nie ſłużą / ále C brzuchowi ſwemu / y przez łágodną mowę y pobłáżánie / ſercá proſtych zwodzą.
      C Z tych znákow fáłſzywi Apoſtołowie bywáią poznáni.

  19. Bo poſłuſzeńſtwo wáſze do wſzytkich doſzło / przeto ſię z wás weſelę / ále chcę ábyſćie byli mądrymi ná dobre / á proſtemi ná złe.
  20. A Bog pokoiu zetrze Szátáná pod nogámi wáſzymi w rychle. Láſká Páná náſze° Iezuſá Kryſtuſá niech będźie z wámi. Amen.
  21. ♀ Pozdráwiáią wás Tymotheuſz pomocnik moy / y Lucyus / y Iázon / y Sozypáter krewni moi.
      ♀ Dźiei.16.v.1. Filip.2.v.19.

  22. Pozdráwiám wás w Pánu iá Tercyus / ktorym liſt nápiſáł.
  23. Pozdráwiá wás Gáius goſpodárz moy / y wſzytkiego Zboru. Pozdráwiá wás Eráſtus ſzáfárz mieyſki / y Quártus brát.
  24. Láſká Páná náſzego Iezuſá Kryſtuſá niech będźie z wámi wſzytkimi. Amen.
  25. * A temu ktory może wás vtwirdźić według Ewánieliey moiey / y przepowiedániá Iezu Kryſtuſowego / z obiáwieniá táiemnice / kthorá od cżáſow wiecżnych zámilcżáná byłá.
      * Efes.3.v.19. Kol.1.v.26. 2.Tym.1.v.10. Tyt.1.v.2. 1.Piotr.1.v.10.

  26. Ale teráz obiáwioná ieſt / y przez Piſmá Prorockie z roſkázániá wiecżnego Bogá / ku poſłuſzeńſtwu wiáry wſzelákim národom oznáymioná.
  27. Sámemu mądremu Bogu chwáłá przez Iezuſá Kryſtuſá ná wieki. Amen.

    ¶ Do Rzymiánow nápiſán ieſt z Koryntu / przez Febę ſłużebnicę kośćiołá Cenchreeńſkiego.
Spis Kapituł, Indeks Kſiąg