Kapituła 1.
    ¶ 1. Paweł okazuie przez kogo y do czego iest wezwan. 16. Co iest Ewanielia. 20. Czego się ma vczyć człowiek z rzeczy stworzonych. 21. Niewdzięczność, złość. 24. Y karanie ludzi.

  1. A Paweł B sługa Iezusa Krystusa powołaniem Apostol, * C wyłączony ku przepowiedaniu Ewanieliey Bożey.
      A Paweł miał dwoie imię, abowiem miedzy Zydy był zwan Saulem, a miedzy pogany Pawłem.
      B Nazywa się sługą Iezusa Krystusa aby sobie ziednał v wszytkich słyszenie przekładaiąc to sobie nad ine wszytki dostoieństwa.
      C Tym słowem znaczy iż się wszetecznie nie wtrącał w ten vrząd.

      * Dźiei.13.v.2.

  2. (Ktorą przed tym obiecał był przez D Proroki swoie w piśmiech świętych).
      D Nie iest tedy nauka nowa ani ludzka, ale iest wielkiey wagi.

  3. O Synu swoim ktory się E stał z plemienia Dawidowego ile wedle ciała.
      E Abo narodził.

  4. A iest okazan Synem Bożym mocnie wedle Ducha poświęcenia, przez zmartwychwstanie, to iest o Iezusie Krystusie Panie naszym.
  5. Przez ktorego wźięlismy łaskę y vrząd Apostolski, F ku posłuszeństwu wiary miedzy wszytkimi narody, dla imienia iego.
      F To iest, aby ludzie przez wiarę Bogu posłuszni byli.

  6. Miedzy ktorymi y wy iesteście wezwani Iezu Krystowi.
  7. Wszytkim ktorzy iesteście w Rzymie Bogu miłym, + wezwanym abyście byli świętymi, łaska niech wam będzie y pokoy od Boga Oyca naszego, y Pana Iezu Krysta.
      + 1.Kor.1.v.2. 2.Tym.1.v.9.

  8. Naprzod dziękuię Bogu moiemu przez Iezusa Krystusa za was wszytkich, iż wiara wasza bywa opowiedana po wszytkim świecie /
  9. Abowiem Bog ktoremu ia służę G duchem moim w Ewanieliey Syna iego, iest mi świadek, iż vstawicznie # o was wspominanie czynię.
      G To iest, nie obłudnie ani zwierzchnim obyczaiem.

      # 1.Tes.3.v.10.

  10. Zawsze w modlitwach moich prosząc abym do was przyszedł, iesliby mi się ktorym sposobem szczęsliwa droga zdarzyła z woley Bożey.
  11. Abowiem pragnę was widzieć, abym wam vżyczył iakiego H daru duchownego ku vtwierdzeniu waszemu.
      H To iest, nauki y vpominania abo proroctwa.

  12. To iest I abych był vczestnikiem spolnego napominania z wami przez społeczną wiarę waszę y moię.
      I To nic nie vbliża dostoieństwu Apostoła S. iż powieda że może być ratowan wiarą Rzymianow abowiem gdy wszyscy poczęsci znamy, iako sam Apostoł powieda, Pewna rzecz że y oni z Apostoła więcey się vczyć mogli, a Paweł zasię sam chociaż zacnie vczonym, mogł być ieszcze daleko od onego koscioła vczeńszym ich nauczaiąc.

  13. Przytym nie chcę abyście wiedzieć nie mieli bracia, iżem często vmyslił prziydź do was (alem iest do tąd K zawściągnion) abych miał iaki L pożytek y miedzy wami, iako y miedzy inszemi pogany.
      K Powieda że iest zawściągnion abo od szatana iako mowi w 1.do Tesa.2. abo od Ducha S. ktory włądnie czasmi y wszytkiemi sprawami, iako mamy Dźiei.16.v.6.y.7. Abo iż był gdzie indziey wezwan, gdyż nieopuszczał żadnego czasu y mieysca ku opowiedaniu Ewanieliey.
      L O tym pożytku mowi Ian święty w 15.ka.v.16.

  14. Y Grekom, y prostym ludziam, y mądrym, y głupim powinien iestem.
  15. A przeto ile ze mnie być może, gotowem iest Ewanielią opowiedać, y wam ktorzy iesteście w Rzymie.
  16. Abowiem nie wstydam się Ewanieliey Krystusowey, o gdyż iest moc Boża ku zbawieniu każdemu wierzącemu, M Zydowi naprzod, potym też y Grekowi.
      M Zydowie są pierwszy wezwani, potym Grekowie, to iest wszyscy ini narodowie pogańscy.

      o 1.Kor.1.v.18.

  17. * Abowiem N sprawiedliwość Boża przez O onę bywa P obiawiona z wiary w wiarę, iako iest napisano, + Sprawiedliwy z wiary będzie żył.
      N Iż Bog sam iest sprawiedliwy y kocha się w sprawiedliwosci, y iest nieprzyiacielem niesprawiedliwosci, potrzeba aby nauka ktora nas vczy iako mamy doydź sprawiedliwosci, aby też nam czyniła przystęp ku zbawieniu, a tak sprawiedliwosć Boża tu się rozumie ona doskonałość zupełna ktorą nam dawa Bog abychmy się z nią przed nim świętemi y nienaganionemi postawili, a tać iest przeciwną sprawiedliwosci ludzkiey, o ktorey Dawid powieda że nikt przez nię vsprawiedliwion być niemoże.
      O Przez Ewanielią sprawiedliwość Boża bywa ofiarowana a przyimowana przez wiarę, a iż wiara nasza mnoży się, tedy też y sprawiedliwość Boża w nas się pomnaża.
      P Abo Podana.

      * Niżey.3.v.22. + Abak.2.v.4.

  18. Bo gniew Boży Q iawny iest z nieba przeciwko wszelakiey niepobożności y niesprawiedliwości ludzkiey, ktorzy zatrzymawaią R prawdę niesprawiedliwie.
      Q Paweł chcąc tego dowieść iżechmy są zbawieni z szczerey łaski Bożey ktorą nam obiawia przez Ewanielią a my ią wiarą przyimuiemy, tak dowodzi iż doydziemy sprawiedliwosci wiarą abo zachowaniem zakonu y sprawiedliwoscią naszą, ale wszytek żywot ludzki iawnie to okazuie iż Bog spuscił gniew swoy na ludzi, z kąd iawna rzecz iest że oni nie są sprawiedliwemi, gdyż się Bog nigdy nie gniewa na sprawiedliwe, iedno na nie sprawiedliwe, a ten iego gniew w tym poznać iż ludzie nie powściągliwie się za wszelkiemi złosciami vdaią y są pełni niesprawiedliwosci.
      R Tym przezwyskiem nazywa rozsądek on ktory ieszcze pozostał w ludziech nie iżby przezeń mieli zasię przyidź ku łasce Bożey, ale iżby przezeń zeznali się być winni Bogu y iedni drugim, a ten rozsądek abo ta światłość iest nieiaką w nas iskierką poznania Bożego y nieiakiem rozeznaniem miedzy złym y miedzy dobrym.

  19. Przeto iż co może być wiedziano o Bogu, iest w nich iawno, gdyż im to Bog obiawił.
  20. Abowiem niewidome rzeczy iego, gdy przez stworzone rzeczy zrozumiane bywaią, z stworzenia świata bywaią vpatrowane, to iest wieczna iego moc y bostwo, dla tego aby oni nie mieli wymowki.
  21. Przeto iż znaiąc Boga, przedsię go nie chwalili iako Boga, ani mu dziękowali, owszem prożnymi się stali w myslach swych, y zaćmione iest głupie serce ich.
  22. Ktorzy mieniąc się być mądrymi, głupimi się stali.
  23. Gdyż odmienili chwałę nieśmiertelnego Boga, sprawiwszy obraz człowieka smiertelnego, y ptakow, y zwierząt o czterech nogach, y gadziny.
  24. A przetoż podał ie Bog pożądliwościam serc ich na nieczystość, aby miedzy sobą ciała swe lżyli.
  25. Dla tego iż oni prawdę Bożą odmienili w kłamstwo, y chwalili a służyli rzeczam stworzonym, mimo Stworzyciela ktory iest błogosławiony na wieki, Amen.
  26. A przetoż podał ie Bog pożądliwościam sromotnym, gdyż niewiasty ich odmieniły vżywanie przyrodzone w to ktore iest przeciw przyrodzeniu.
  27. Także y mężczyzny opuściwszy przyrodzone vżywanie niewiasty, zapalili się pożądliwością swoią ieden ku drugiemu, mężczyzna z mężczyzną sromotę popełniaiąc, a zapłatę słuszną błędu swego na się biorąc.
  28. A iako się im nie zdało aby Boga poznali, także też podał ie Bog w mysl bez rozumną, aby czynili to co się nie godzi.
  29. Napełnieni wszelakiey niesprawiedliwości, nieczystoty, złości, łakomstwa, ńiecnoty, pełni zazdrości, morderstwa, swaru, zdrady, przewrotności.
  30. Zausznicy, obmowce, nie nawidzący Boga, gwałtownicy, pyszni, chlubni, wynalazce złości, nieposłuszni rodzicom.
  31. Bez rozumni, nie dzierżący vmowy, bez miłości przyrodzoney, nie przeiednani, nie miłosierni.
  32. Ktorzy znaiąc prawo Boże, iż ci co takowe rzeczy czynią, godni są śmierci, nie tylko sami ty rzeczy czynią, ale też zezwalaią tym ktorzy ie czynią.

    Kapituła 2.
    ¶ 1. Straszy sądem Bożym obłudne ludzi. 10. Y cieszy wierne, tak Zydy iako y pogany. 12. Y aby odiął ludziam wszelaką wymowkę nie vmieiętności. 17. Okazuie wszytki być grzesznymi, naprzod pogany przez sumnienie ich, a Zydy przez zakon opisany.

  1. A przetoż wymowki nie masz, o człowiecze, ktorykolwiek * ine posądzasz, abowiem tym iż drugiego sądzisz, samego siebie osądzasz, gdyż toż czynisz ine posądzaiąc.
      * Mat.7.v.1. 1.Kor.4.v.5.

  2. A my wiemy iż sąd Boży iest wedle A prawdy przeciwko tym ktorzy takowe rzeczy czynią.
      A Okazuie iż Pan Bog nie patrza na osoby ale vpatruie skrytosci serdeczne y sprawiedliwie sądzi.

  3. Y mnimasz ty o człowiecze ktory posądzasz ty co takowe rzeczy czynią, y toż działasz żebyś miał vydź sądu Bożego:
  4. Abo gardzisz obfitością dobroci iego, y + cierpliwości y długiego oczekawania nie wiedząc, iż dobroć Boża ku vpamiętaniu ciebie przywodzi:
      + 2.Piotr.3.v.13.

  5. Ale podług zatwardziałości twey, y serca nieupamiętałego, # skarbisz sobie samemu gniew w dzień B gniewu, y źiawienia sprawiedliwego sądu Bożego.
      B Ostachni dzień iest dzień gniewu niewiernym, a zbawienia wiernym.

      # Iakub.5.v.3.

  6. o Ktory odda każdemu podług C vczynkow iego.
      C Abowiem nieprzestawa Bog na słowiech, ani na zwierzchniey osobie, aczkolwiek y Dawid y Paweł świadczą iż żaden nie będzie zbawion z vczynkow swoich gdyż tylko sam Krystus dawa zbawienie ktory się nam stał sprawiedliwoscią y poświęceniem.

      o Psalm.62.v.13. Mat.16.v.22.

  7. Tymci ktorzy trwaią, dobrego vczynku chwałę, cześć, y nieśmiertelność, to iest, tym ktorzy szukaią żywota wiecznego.
  8. Zasię swarliwym y ktorzy nie są posłuszni prawdzie, ale słuchaią niesprawiedliwości, oddana będzie popędliwość y gniew.
  9. Vtrapienie y vcisk przeciwko każdey duszy człowieka ktory złość popełnia, Zyda naprzod, potym y Greka.
  10. A chwała y cześć, y pokoy wszelkiemu ktory czyni dobrze, naprzod Zydowi, potym y Grekowi.
  11. * Abowiem nie masz braku osoby v Boga.
      * 5.Mo.10.v.17. 2.Kron.19.v.7. Iob.37.v.24. Dźiei.10.v.34.

  12. Gdyż ktorzy iedno bez zakonu zgrzeszyli, bez zakonu poginą, a ktorzy w zakonie zgrzeszyli, przez zakon będą osądzeni.
  13. + Abowiem nie ci ktorzy słuchaią zakonu są sprawiedliwymi v Boga, ale ci ktorzy zakon pełnią będą vsprawiedliwieni.
      + Mat.7.v.21. Iakub.1.v.22.

  14. Bo gdyż pogani ktorzy zakonu nie maią, z przyrodzenia czynią to co iest zakonnego, ci zakonu nie maiąc, sami sobie są zakonem.
  15. Ktorzy okazuią vczynek zakonu być napisany w sercach swych, a sumnienie ich wespoł im świadczy, y mysli ich wespoł siebie oskarżaiące, abo też wymawiaiące.
  16. Dnia ktorego Bog osądzi taiemnice ludzkie, według Ewanieliey moiey przez Iezusa Krystusa.
  17. Oto ciebie nazywaią Zydem, y przestawasz na zakonie a chlubisz się w Bogu.
  18. Y znasz wolą iego, y rozeznawasz rzeczy ktore są rożne od niey, będąc nauczony z zakonu.
  19. Ktory dufasz iżeś iest wodzem slepych, y światłością tych ktorzy są w ciemności.
  20. Nauczycielem nieumieiętnych, mistrzem niemowniątek, maiąc D sposob wiadomości y prawdy przez zakon.
      D To iest, vmiesz drugich vczyć prawdy.

  21. Ktory tedy vczysz drugiego, siebie samego nie vczysz, ktory przepowiedasz iż nie maią kraść, ty kradniesz.
  22. Ktory powiedasz iż nie maią cudzołożyć, cudzołożysz, ktory się brzydzisz bałwany, świętokradziestwo pełnisz.
  23. Ktory się z zakonu chlubisz, przestępowaniem zakonu Boga lżysz.
  24. Abowiem imię Boże dla was bluźnione iest miedzy pogany, * iako napisano iest.
      * Eza.5.v.25. Ezech.36.v.20.

  25. Boć obrzezanie iest pożyteczne iesli zachowasz zakon, a ieslibyś był przestępcą zakonu, twoie obrzezanie stało się nieobrzezaniem.
  26. Iesli tedy nieobrzezany chowa prawa zakonne, a zaż iego nieobrzezanie nie będzie poczytane za obrzezanie:
  27. A iesli nieobrzezany z przyrodzenia, chowa zakon, a zaż cię nie osądzi ktory przez pismo y obrzezanie iesteś przestępcą zakonu:
  28. Abowiem nie ten ktory tylko iawnie będzie Zydem, iest Zydem, ani obrzezanie ciała ktore iest tylko iawnie, obrzezaniem iest~/
  29. Ale ktory iest w skrytości Zydem, + y obrzezanie serca, to iest, w duchu nie w piśmie, ktorego chwała nie iest z ludzi ale z Boga.
      + Kol.2.v.11.

    Kapituła 3.
    ¶ 1. Postąpiwszy nieiaki przodek Zydom. 8. Wylicza obmowy y potwarzy niektorych. 10. A okazuie Zydy y pogany być grzesznymi z przyrodzenia. 21. Y być vsprawiedliwionymi nie przez vczynki. 22. Ale z łaski przez wiarę. 31. Ktorym sposobem zakon bywa wypełnion.

  1. Coż tedy za godność ma Zyd, abo co za pożytek obrzezania:
  2. Wielką wszelakim sposobem, abowiem naprzednieysza to iest rzecz, iż im zwierzone są słowa Boże.
  3. Bo coż na tym, iesli niektorzy byli niedowiarki, a zaż * niedowiarstwo ich wynicuie A wiarę Bożą:
      A To iest, prawdę y przymierze Boże.

      * 2.Tym.2.v.12.

  4. Nie day tego Boże, y owszem + niech Bog będzie prawdziwy, # a wszelki człowiek kłamcą, iako napisano iest.
      + Ian.3.v.34.
      # Psalm.116.v.11.

  5. o Abyś był naleźion sprawiedliwym w powieściach twoich, y abyś zwyciężył B gdy bywasz sądzon.
      B To iest, gdy ludzie swą pychą ciebie sądzić chcą.

      o Psalm.51.v.6.

  6. A iesli niesprawiedliwość nasza Bożą sprawiedliwość zaleca, coż rzeczemy: A zaż niesprawiedliwy Bog ktory karanie przepuszcza: (mowię wedle człowieka).
  7. Nie takci iest, bo inaczey, Iakoż Bog sądzić będzie świat:
  8. Abowiem iesli prawda Boża przez moie kłamstwo obfitowała ku chwale iego, czemu ia daley bywam osądzon iako grzeszny:
  9. A (iako źle o nas mowią, y iako niektorzy powiedaią iż mowiemy), Czemuż złych rzeczy nie czyniemy aby przyszły dobre: C ktorych potępienie iest sprawiedliwe.
      C To iest, ktorży nas potwarzaią.

  10. Coż tedy, a zaż my iestesmy zacnieyszymi: żadnym sposobem, gdyżechmy przed tym przeparli Zydy y Greki iż wszyscy są pod grzechem.
  11. Iako napisano iest, * Nie masz żadnego sprawiedliwego aż do iednego.
      * Gal.3.v.21. Psalm.14.v.4. y 53.v.4.

  12. Nie iest żaden ktoryby rozumiał, a nie masz ktoby Boga szukał.
  13. Wszyscy odstąpili, y społu stali się niepożytecznymi, nie masz ktoby dobrze czynił, nie masz aż do iednego.
  14. + Gardło ich iest grobem otwartym, # ięzykow swych vżywali na zdradę, a pod wargami ich iest iad Aspidow.
      + Psalm.5.v.10.
      # Psalm.140.v.4.

  15. o Ktorych vsta napełnione są przeklinania y gorzkości.
      o Psalm.10.v.7.

  16. * Nogi ich są prędkie ku rozlaniu krwie.
      * Eza.59.v.7. Przypo.1.v.16.

  17. Spustoszenie y vtrapienie iest na drogach ich.
  18. A drogi pokoiu nie poznali.
  19. + Boiaźń Boża nie iest przed oczyma ich.
      + Psalm.36.v.1.

  20. # A my wiemy iż cokolwiek zakon mowi, tym ktorzy w zakonie są mowi, aby wszelkie vsta były zatulone, y aby był winien wszytek świat sądu Bożego.
      # Gal.2.v.17.

  21. Przeto żadne ciało nie będzie vsprawiedliwione przed oblicznością iego z vczynkow zakonu, gdyż przez zakon bywa poznanie grzechu.
  22. Ale teraz sprawiedliwość Boża iest obiawiona przez zakon, poświadczona świadectwem zakonu y Prorokow.
  23. Sprawiedliwość mowię Boża, przez wiarę Iezusa Krystusa, wszytkim y na wszytki ktorzy wierzą, gdyż nie masz rożności.
  24. Abowiem wszyscy zgrzeszyli, y D nie dostawa im chwały Bożej, ale vsprawiedliwieni są darmo, to iest z łaski iego, przez odkupienie sprawione przez Iezusa Krystusa.
      D Słowo Greckie ktorego tu Apostoł vżywa o tych się rozumie ktorzy wzawod biegaiąc vstawaią, a do kresu przyidź nie mogą, z kąd możem rozumieć że na tim mieyscu chwała Boża znaczy on kres do ktorego ludzie bieżą, to iest, do żywota wiecznego ktory należy w tym aby byli vczestnikami chwały Bożey, a tak iż do niey przichodzić nie mogą, tedy tu Apostoł okazuie że im grzech przekaża do tego, A tak aboby wszyscy musieli być odepchnieni od chwały Bożey (czego Boże vchoway) abo z kąd inąd nabywać sobie oney szczerosci y sprawiedliwosci ktorey potrzeba każdemu ktory iedno chce być vczestnikiem oney to chwały Bożey.

  25. Ktorego Bog postanowił aby był vbłaganiem przez wiarę, wylawszy krewi swoię, ku okazaniu sprawiedliwości swoiey, dla odpuszczenia grzechow przeszłych.
  26. Z cirpliwości Bożey, aby się okazała sprawiedliwość teraznieyszego czasu, aby on był sprawiedliwy, y vsprawiedliwiaiący tego ktory iest z wiary Iezusowey.
  27. Gdzież tedy chluba: Wyrzucona iest. Przez ktory zakon: vczynkowyli: Nie, ale przez zakon wiary.
  28. My tedy dowodzimy iż człowiek bywa vsprawiedliwion przez wiarę, oprocz vczynkow zakonu.
  29. Izali Bog iest tylko Zydow: izaż nie iest y poganow: Iścieć y poganow.
  30. Abowiem ieden iest Bog ktory vsprawiedliwi obrzezanie z wiary, y nieobrzezanie przez wiarę.
  31. Zakon tedy nicuiemy przez wiarę: By namniey, ale zakon stanowimy.

    Kapituła 4.
    ¶ 1.17. Przez Abraama y Dawida, z ktorych się Zydowie chłubili. 3. Okazuie sprawiedliwość być z łaski. 15. Co też okazuie z vrzędu zakonu y wiary.

  1. Coż tedy rzeczemy iż Abraam ociec nasz otrzymał A wedle ciała:
      A To iest, z vczynkow swoich.

  2. Abowiem iesli Abraam z vczynkow był vsprawiedliwion, ma się z czego chlubić, ale nie przed Bogiem.
  3. Abowiem coż pismo mowi: Vwierzył * Abraam Bogu, y poczytano mu iest ku sprawiedliwości.
      * W 1.Mo.15.v.6. Gal.3.v.6. Iak.2.v.23.

  4. A temu co B robi, zapłata nie iest poczytana za łaskę, ale za powinną rzecz.
      B To iest, zasługuie przez vczynki swe.

  5. Temu zaś co nie robi, ale wierzy w tego ktory vsprawiedliwia niepobożnego, iest poczytana wiara iego za sprawiedliwość.
  6. Iako też Dawid opowieda szczęsliwość człowieka, ktoremu Bog poczyta sprawiedliwość bez vczynkow, mowiąc:
  7. + Błogosławieni są ktorych nieprawości są odpuszczone, a ktorych zakryte są grzechy.
      + Psalm.32.v.1.

  8. Błogosławiony ten, ktoremu Pan grzechu nie poczyta.
  9. To tedy błogosławieństwo izaż w C obrzezaniu tylko iest, abo też nie iest w nieobrzezaniu: Gdyż powiedamy iż poczytana iest Abraamowi wiara za sprawiedliwość.
      C Wszędy rozumie przez obrzezanie przystęp ku sprawiedliwosci zakonney, z ktorey się Zydowie chlubili iakoby przez nię mieli co zasłużyć sobie.

  10. Iakoż mu tedy iest poczytana: gdy był w obrzezaniu: abo gdy był w nieobrzezaniu: Nie w obrzezaniu, ale w nieobrzezaniu.
  11. # Y wźiął znak obrzezania iako pieczęć sprawiedliwości wiary, ktora była w nieobrzezaniu, aby był oycem wszytkich wierzących w nieobrzezaniu, iżby im też poczytana była sprawiedliwość.
      # W 1.Mo.17.v.11.

  12. Y oycem obrzezania tym ktorzy nie tylko są z obrzezania, ale ktorzy też chodzą w tyż stopy wiary oyca naszego Abraama, ktora była w nieobrzezaniu.
  13. Abowiem nie przez zakon obietnica się zstała Abraamowi, abo plemieniu iego, aby był dziedzicem swiata, ale przez sprawiedliwość wiary.
  14. Bo iesli ci ktorzy są z zakonu dziedzicmi są, tedyć prożna została wiara, a w niwecz się obrociła obietnica.
  15. Gdyż zakon D gniew sprawuie, abowiem gdzie zakonu nie masz, tam y E przestępstwa nie masz.
      D To iest, karanie z kąd się rozumie iż skutek iego iest przeciwny obietnicy, a nam łaski przynieść nie może.
      E Tu nie rozumie aby grzechu nie było, ale iż nie masz przestępstwa przykazania.

  16. A przeto z wiary iest dziedzictwo, aby było z łaski, żeby była trwała obietnica wszytkiemu plemieniowi, to iest, nie tylko temu ktore iest z zakonu, ale y temu ktore iest z wiary Abraamowey, ktory iest ociec nas wszytkich.
  17. (Iako iest napisano: o Oycem wiela narodow postanowiłem cię) a to przed tym Bogiem ktoremu on vwierzył, ożywiaiącym vmarłe, y F wzywaiącym ty rzeczy ktore nie są, iakoby były.
      F To iest, V ktorego iuż są ty rzeczy, ktorych ieszcze istotnie nie masz, gdyż on tylko iednym słowem z niszczego czynić może co iedno chce, A gdzie Apostoł przypomina Boga ożywiaiącego, tedy się ogląda na obrzezańce ktorzy z biodr Abraama iuż zmartwiałego poszli, nie przyrodzoną mocą, ale mocą wiary, A gdy wspomina wezwanie tych rzeczy ktorych nie masz, zda się iakoby miał oglądać się na nieobrzezańce ktorzy mocą obietnice stali się tymi czym pierwey nie byli, iakoby więc Pan wzbudził syny Abraamowe z kamienia, o czym Ian mowi v Mat. w 3.v.9. y z tego sobie vczynił lud swoy ktory przed tym nie był ludem.

      o W 1.Mo.17.v.41.

  18. Ktory Abraam przeciw nadziei pod nadzieią vwierzył, aby się zstał oycem wiela narodow, podług tego co mu było rzeczono: * Tak będzie plemię twoie.
      * W 1.Mo.15.v.5.

  19. A nie będąc zemdlonym w wierze, nie oglądał się na swe ciało iuż zmartwiałe, gdyż miał około sta lat, ani na zmartwiały żywot Sary.
  20. Y przeciwko obietnicy Bożey nie swarzył się niedowiarstwem, ale się zstał mocnym w wierze, y dał chwałę Bogu.
  21. A prawdziwie wiedząc, iż on co był obiecał, mogł też y vczynić.
  22. Dla tego y G to mu poczytano za sprawiedliwość.
      G Bo wiara zawsze się ogląda na obietnicę, z ktorey pochodzi wszytka sprawiedliwość.

  23. A nie napisano iest dla niego tylko, iż to mu przyczytano iest.
  24. Ale też dla nas, ktorym ma być poczytano, cobychmy vwierzyć mieli w tego ktory wzbudził Iezusa Pana naszego z martwych.
  25. Ktory był wydan na śmierć dla vpadkow naszych, a wzbudzon iest dla vsprawiedliwienia naszego.

    Kapituła 5.
    ¶ 1. Okazuie pożytek wiary. 7. Y szyrzey grunt iey oznaymuie. 8. To iest miłość Bożą, y posłuszeństwo Krystusowe.

  1. Będąc tedi przez wiarę vsprawiedliwieni, A pokoy v Boga mamy, przez Pana naszego Iezusa Krystusa.
      A Przez pokoy rozumie tu Apostoł niewymowne ochłodzenie dusz wiernych, gdi pewne będąc łaski Bożey, y zwyciężywszy strachy sumnienia wołaią z Dawidem: Pan iest oświeceniem y zbawieniem moim, y kogoż się bać będę: A na drugiem mieyscu: W tobie Panie vfam y tak zawstydzon nie będę. A acz się iakoby światu o tym pokoiu śniło, wszakoż go żadnym sposobem ogarnąć nie może, tylko sama wiara podparta słowem Bożym, przyimuie Krystusa prawdziwą sprawiedliwość y przynosi ten pokoy.

  2. * Przez ktoregosmy też wiarą otrzymali przystęp ku tey łasce przez ktorą stoimy, y chlubimy się w nadziei chwały Bożey.
      * Efes.2.v.18.

  3. + A nie tylko to, ale się też y w vciskach chłubimy, wiedząc iż vcisk cirpliwość sprawuie.
      + Iak.1.v.3.

  4. A cirpliwość doświadczenie, a doświadczenie nadzieię.
  5. A nadzieia nie B pohańbia, przeto iż miłość Boża iest wylana w sercach naszych przez Ducha świętego, ktory nam iest dan.
      B Koniec iey zawsze iest dobry y szczęsliwy.

  6. # Abowiemci Krystus gdysmy my ieszcze żadney mocy nie mieli, C czasu swego vmarł za niepobożne.
      C To iest, czasu słusznego ktory był Bog Ociec postanowił od wieku, y dla tegoż tak często Krystus przypomina czas abo godzinę swoię mowiąc, iż ieszcze nie przyszła godzina moia.

      # Zyd.9.v.15. 1.Piotr.3.v.18.

  7. Zaisteć ledwieby kto vmarł za sprawiedliwego, abowiem snadźby też kto śmiał vmrzeć za dobrodzieia swoiego.
  8. Ale Bog zaleca miłość swoię ku nam, że gdysmy my ieszcze byli grzesznymi, Krystus za nas vmarł.
  9. Będąc tedy vsprawiedliwieni krwią iego, daleko więcey teraz będziemy przezeń od gniewu zachowani.
  10. Bo iesliże będąc D nieprzyiacielmi, iestechmy ziednani z Bogiem przez śmierć Syna iego, daleko więcey będąc ziednani, będziemy przez żywot iego zachowani.
      D Iawnie znać dawa iż my dla grzechu zstalichmy się nieprzyiaciołmi Bożemi.

  11. A nie tylko to, ale się też y chlubimy w Bogu przez Pana naszego Iezusa Krystusa, przez ktoregosmy teraz ziednanie otrzymali.
  12. A dla tegoż iako przez iednego człowieka grzech na swiat wszedł, a przez grzech śmierć, y także na wszytki ludzi śmierć przeszła, E w ktorym wszyscy zgrzeszyli.
      E Okazuie tu iż w Adamie zgrzeszył wszytek ludzki narod, y był winien śmierci pospołu y z nim, a karanie za ono przewinienie iest zepsowanie, z ktorego pochodzi niezliczona wielkość grzechow.

  13. Abowiem aż do zakonu F grzech był na świecie, a grzech nie bywa G przyczytan gdy zakonu nie masz.
      F Tu rozumie o pierworodnym grzechu ktorym ludzie będąc zarażeni śmierci są poddani.
      G To iest, gdzie nie masz prawa założonego, tam żaden iako winny karan nie bywa, a tuć Apostoł o sądzie Bożym powieda.

  14. Ale H śmierć krolowała od Adama aż do Moiżesza, nad I tymi też ktorzy byli nie zgrzeszyli na K podobieństwo przestępstwa Adamowego, ktory iest kształtem L onego ktory miał prziydź.
      H Z tąd się znaczy iż był nieiaki zakon przez ktorego przestępstwo zstali się winni, a iż winni byli z tąd się okazuie iż śmierć, to iest za grzech karanie, przewodziła nad nimi swe prawo.
      I To iest, nad dziateczkami ktore ani ieszcze maią poznania prawa przyrodzonego, ani grzechu skutecznego, ani żadnych pożądliwosci w sobie.
      K Abowiem Adam zgrzeszyłci wiedząc y rozumieiąc: Ale iego potomstwo ktorzy się zaraz rodząc vmieraią, aczci są winni grzechu ale dla tego iż są zamknieni w grzesznym nasieniu iego. A przetoż słowo to podobieństwo znaczy tu iakoby wzor grzechu, ktory się okazuie w dorosłych ile kroć się vdawaią za swemi pożądliwosciami.
      L Tu rozumie o Krystusie ktorego tenże Apostoł wtorym Adamem zowie 1.Koryn.15.v.21.

  15. A wszakoż dar nie iest iako przestępstwo, abowiem iesli przestępstwem iednego wiele ich pomarło, dalekoć więcey na wiele ich opłynęła łaska Boża, y dar z łaski, ktora iest iednego człowieka Iezusa Krystusa.
  16. A M dobrodzieystwo nie takowe iest iako śmierć co przyszła przez iednego ktory zgrzeszył, gdyż wina z iednego występku przyszła ku potępieniu, Ale dar bywa dan z wiela występkow ku vsprawiedliwieniu.
      M Toć iest, ono zacne szczęście synow Bożych ktore otrzymawaią z dobrodzieystwa sprawiedliwosci Krystusowey ktora im bywa poczytana.

  17. Abowiem iesli iednego przestępstwem śmierć krolowała przez iednego, daleko więcey ci ktorzy obfitą onę łaskę y dar sprawiedliwości biorą, w żywocie krolować będą przez iednego Iezusa Krystusa.
  18. A także tedy iako przez iedno przestępstwo zstali się wszyscy ludzie winni potępienia, także przez iednego vsprawiedliwienie, dobrodzieystwo opłynęło na wszytki ludzi, ku vsprawiedliwieniu żywota.
  19. Bo iako przez nieposłuszeństwo iednego człowieka wiele ich zstało się grzesznymi, także przez posłuszeństwo iednego wiele ich zstanie się sprawiedliwymi.
  20. A zakonci ktemu przyszedł, aby się mnożyło przestępstwo, ale gdzie się grzech rozmnożył, tam łaska obfitowała.
  21. Aby iako grzech krolował ku śmierci, tak też aby łaska krolowała przez sprawiedliwość ku żywotowi wiecznemu, przez Iezusa Krystusa Pana naszego.

    Kapituła 6.
    ¶ 3. Okazuie moc krztu. 5. A iż odrodzenie społu iest y z vsprawiedliwieniem. 16.21. Y ktory iest pożytek grzechu, y też posłuszeństwa ku sprawiedliwości.

  1. Coż tedy rzeczemy: Będziemyli w grzechu trwać, aby się łaska obfitsza zstała:
  2. Nie day tego Boże, abowiem ktorzysmy vmarli grzechowi, iakoż daley w nim żyć będziemy:
  3. Azaż nie wiecie iż ilekolwiek nas w Kristusa Iezusa iest * okrzczonych, iestesmy okrzczeni w śmierci iego:
      * Gal.3.v.27.

  4. + Iestesmy tedy z nim pospołu pogrzebieni w śmierci iego przez krzest, aby iako Kristus wzbudzon iest z martwych ku chwale Oycowskiey, także bysmy też y my w # nowości żywota chodzili.
      + Kol.2.v.12.
      # Efe.4.v.23. Kol.3.v.8. Zyd.12.v.1. 1.Piotr.2.v.1.

  5. o Bo iesliżesmy społu rosli podobieństwem A śmierci iego, iście też y podobieństwem zmartwychwstania iego społu rość będziemy.
      A Nie vmieramy tą śmiercią ktorą on vmarł, ale to podobieństwo się rozumie gdy stary człowiek nasz w nas vmiera.

      o 1.Kor.6.v.14. 2.Tym.2.v.11.

  6. Wiedząc to że stary on nasz człowiek pospołu iest z nim vkrzyżowan, aby B ciało grzechu było zniszczone, żebysmy iuż daley nie służyli grzechowi.
      B To iest człowiek z przyrodzenia swego.

  7. Boć ten ktory vmarł, iest od grzechu C wolny.
      C W Greckim iest vsprawiedliwion, a tuć Apostoł nie rozumie o odpuszczeniu grzechu, ale o vmarłych ktorzy muszą przestać y od spraw żywota tego y od grzechu.

  8. A iesliżesmy z Kristusem vmarli, wierzymy iż też z nim żyć będziemy.
  9. Wiedząc że Krystus powstawszy zmartwych, iuż daley nie vmiera, a śmierć nad nim daley nie panuie.
  10. Bo iż vmarł, D grzechowi raz vmarł. A iż żywie, E żywieć Bogu.
      D Vkazuie Paweł iż Krystus dla tego vmarł aby grzech w ciele naszym iednym razem zniszczył, aby iuż więcey nieprzyszedł ku oney swey pierwszey mocy.
      E To iest, v Boga onym żywotem prawie Boskim y niebieskim, boć iedno ten żywie Bogu ktory bywa rządzon duchem iego: wszakoż o Krystusie mowiąc chociaż on zawżdy żył Bogu, wszakoż po zmartwychwstaniu dopierkoż żywie Bogu gdy iuż złożywszy wszytki mdłosci ciała, y pohołdowawszy nieprzyiacioły, siedzi na prawicy Boga Oyca swego.

  11. Tak też y wy rozumieycie się być vmarłymi grzechowi, a żywemi Bogu, przez Krystusa Iezusa Pana naszego.
  12. Niechayże tedy nie kroluie grzech w waszym śmiertelnym ciele, abyscie grzechowi posłuszni byli w żądzach cielesnych.
  13. Ani stawicie członkow waszych aby były F zbroią niesprawiedliwości grzechowi, ale stawicie siebie samych Bogu iako z vmarłych żywymi, y członki wasze aby były zbroią sprawiedliwości Bogu.
      F Odwodzi nas Apostoł od tego abysmy ciała naszego nie czynili naczyniem ku popełnianiu grzechu y niesprawiedliwosci.

  14. Abowiemci grzech nad wami panować nie będzie, bo nie iestescie pod G zakonem, ale pod łaską.
      G Tu się rozumie zakon tak iako o tym tenże Apostoł pisze w 1.Liscie do Kory.15.v.56. Iż zakon iest mocą grzechu, y potwierdza nas tu że otrzymamy zwycięstwo nad grzechem gdyż nie iestechmy pod zakonem ile on iest mocą grzechu, ale pod łaską, to iest, darowani duchem Krystusowym za ktorego pomocą ostatki grzechow do końca poraźimy.

  15. Coż tedy: Będziemyli grzeszyć że nie iestesmy pod zakonem ale pod łaską: Nie day tego Boże.
  16. * Zaż niewiecie że komu się stawicie sługami ku posłuszeństwu, tego iestescie słudzy, komu iestescie posłuszni, choć grzechu na śmierć, choć posłuszeństwu ku sprawiedliwości:
      * Ian.8.v.24. 2.Piotr.2.v.19.

  17. Ale niech będzie dzięka Bogu, że chociascie byli sługami grzechu, vsłuchaliscie z serca sposobu oney nauki, pod ktorą iestescie H poddani.
      H Okazuie iż nauka Ewanieliey iest iako wzor, wedle ktorego sie sprawować mamy.

  18. A będąc wyswobodzeni od grzechu, zstaliscie się sługami sprawiedliwości.
  19. I Ludzkimci obyczaiem mowię dla mdłości ciała waszego, abowiem iakoscie stawili członki wasze sługami nieczystości y nieprawości, ku wypełnieniu nieprawości, tak też y teraz stawcie członki wasze sługami sprawiedliwości, ku świątobliwości.
      I To iest, mowiąc o rzeczach niebieskich y duchownych, rad przytaczam ty podobieństwa od ludzi wźięte, abyscie mię tym snadniey zrozumieć mogli, abowiem tak mdłe iest ludzkie przyrodzenie, iż chocia niktorzy maią ducha Bożego, wszakoż ku zrozumieniu tych rzeczy są nierychli y niepotężni.

  20. K Bo gdyscie byli sługami grzechu, byliscie wolnymi sprawiedliwości, ktoryżescie tedy na on czas pożytek mieli: tych rzeczy za ktore się dziś wstydzicie: boć koniec ich iest śmierć.
      K Dawa znać iż gdychmy są pod iarzmem grzechu, że sprawiedliwość nad nami żadney zwierzchnosci nie ma.

  21. A teraz będąc wyswobodzeni od grzechu, a zstawszy się służebniki Bogu, macie pożytek wasz ku świątobliwości, a koniec żywot wieczny.
  22. Abowiem zapłata grzechu iest śmierć, a dar Boży iestci żywot wieczny, przez Krystusa Iezusa Pana naszego.

    Kapituła 7.
    ¶ 1.7. Vżywanie zakonu. 6.24. Iako iestesmy wyswobodzeni od niego. 16. Iako go chwali wierny. 17. Mdłość człowiecza. 23. Przykra walka miedzy ciałem y duchem.

  1. Abo niewiecie bracia (boć z vczonymi w zakonie mowię) iż zakon panuie człowiekowi, pokiby żyw był:
  2. Abowiemci niewiasta ktora ma męża, iest zakonem mężowi obowiązana poki on żyw, a iesliby mąż vmarł, iest wyswobodzona od zakonu mężowego.
  3. A tak poki mąż żyw, będzie zwana cudzołożnica, iesliby męża inszego żoną została. A iesliby mąż vmarł, wolna iest od zakonu onego, aby nie była cudzołożnicą, iesliby inszego męża żoną została.
  4. A także moi bracia, y wy też iestescie A vmartwieni zakonowi w ciele Krystusowym, abyscie byli przyłączeni inszemu, to iest, temu ktory powstał zmartwych, abysmy owoc przynosili Bogu.
      A To iest, wybawieni od srogosci y przeklęctwa zakonu, abowiem co się tycze sprawiedliwosci y nauki o pobożnym życiu ktora iest w zakonie, zawsze w cale zostawa y trwa.

  5. Abowiem gdysmy byli B w ciele, pożądliwości grzechow ktore się zstały przez zakon, C moc miały w członkach naszych, ku przynoszeniu owocu na śmierć.
      B Być w ciele, nic inszego nie iest, iedno się rządzić wedle biegu przyrodzonego bez osobliwej łaski ktora wybranym Bożym bywa dana.
      C Dla tego iż się zakonowi sprzeciwiamy, a im więcey nas ściska, tym więcey się pożądliwosci nasze spieraią.

  6. A teraz iestesmy wolni od zakonu, gdyż ten vmarł w ktorymesmy byli zatrzymani, abysmy służyli w nowości ducha, a nie w starości pisma.
  7. Coż tedy rzeczemy: Zakon iestli grzechem: Nie day tego Boże, owszemem grzechu nie poznał iedno przez zakon, bobych też y D pożądliwości nie poznał, by był zakon nie rzekł: Nie * będziesz pożądał.
      D Ktory grzech głęboko iest zakryty y iest korzeń złego, a pospolicie nie bywa poznan.

      * W 2.Mo.20.v.14.

  8. Ale grzech E wźiąwszy przyczynę, vrodził we mnie wszelaką pożądliwosć przez ono przykazanie, abowiem bez zakonu grzech iest martwy.
      E Wszelka tedy złość iest w skażeniu człowieczym, nie w zakonie, ktory grzech okazuie iż nie tak się w nas grzech budzi przed poznaniem zakonu iako kiedy nam przyidzie wiadomość iego.

  9. Bom ia niekiedy żył F bez zakonu, a gdi przyszło ono roskazanie, grzech ożył.
      F Nie iżeby kiedy był bez zakonu, ale rozumie iż gdy zgrzeszył nie mysląc o zakonie a iakoby go opusciwszy, tedy się grzech nie okazował.

  10. Alem ia vmarł, y nalazło się ono przykazanie ktore było postanowione ku żywotowi, iż mi się obraca ku śmierci.
  11. Gdyż grzech wźiąwszy przyczynę zwiodł mię onym przykazaniem, y przez nie zabił mię.
  12. A także zakon sam iestci święty, y ono przykazanie święte, y sprawiedliwe, y dobre.
  13. To tedy co iest dobrego, izaż mi się zstało śmiercią: Nie day tego Boże, Owszem G grzech zstał mi się śmiertelny, gdyż aby się okazał być grzechem, na mię śmierć przywiodł, przez to co iest dobrego, to iest, aby on sam zstał się nad miarę grzeszący, przez ono przykazanie.
      G Grzech nie iest poczytan za grzech przed tym niźli się przez zakon obiawi, y tym się brzydliwszym zstawa, przeto iż obraca dobroć zakonu ku zginieniu naszemu.

  14. Bo wiemy iż zakon iest H duchowny, ale ia cielesny iestem, I zaprzedany pod grzech.
      H Nie tylko iest vstawion dla zwierzchownych spraw, ale też dla wnętrznych pożądliwosci serca.
      I Prawie iako niewolnik ktory bywa wiedzion wedle woley Pana swoiego.

  15. K Abowiem co czynię, nie chwalę, gdyż nie L czynię tego co chcę, ale czego nienawidzę to czynię.
      K Przykładem człowieka odrodzonego, iawnie okazuie iakie iest przeciwieństwo miedzy zakonem y przyrodzeniem człowieczym.
      L Nie iżby nie czynił nic dobrego, ale nie tak wiele czynił iakoby był chciał y daleko był od sprawiedliwosci doskonałey.

  16. A iesli czego niechcę to czynię, przyzwalamci zakonowi że dobry iest.
  17. Teraz tedy iuż M nie ia to czynię, ale grzech ktory we mnie mieszka.
      M Nie wymawia się, ale świadczy iż chcenie duszne iego nie przyzwala na pożądliwosci cielesne.

  18. Gdyż wiem iż nie mieszka we mnie, to iest, N w ciele moim nic dobrego, abowiem mamci wolą, ale abym to czynił co iest dobrego, nie nayduię.
      N To iest, w przyrodzeniu moim.

  19. Bo nie czynię dobrego ktorego chcę, ale czego niechcę złego, to czynię.
  20. A iesli to czynię czego niechcę, iuż nie ia to czynię, ale grzech ktory we mnie mieszka.
  21. Znayduję tedy gdy chcę dobrze czynić, ten być zakon, że mi przyległa złość.
  22. Abowiem raduię się zakonowi Bożemu wedle o wnętrznego człowieka.
      o Wedle dusze ktora iest odrodzona od Boga.

  23. Ale widzę inszy zakon P w członkach moich, odporny zakonowi Q vmysłu mego, y ktory mię czyni więźniem R zakonowi grzechu, ktory iest w członkach moich.
      P Co zostawa z skażenia przyrodzonego. Q Chuci ku posłuszeństwu Bogu, y przychylnosci ku dobremu. R Nieprawości, ktora iest okrutnym zakonem szatańskim.

  24. Nędzny ia człowiek, ktoż mię wybawi z tego ciała śmierci:
  25. Dźiękuię Bogu przez Iezusa Krystusa Pana naszego. Iać tedy vmysłem służę zakonowi Bożemu, a ciałem zakonowi grzechu.

    Kapituła 8.
    ¶ 1. W czym należy nadzieia wiernych, y wybawienie od zakonu. 3. Y mdłość iego, y przez ktorego iest wypełnion. 4. Y dla czego. 5. Iakowi maią być wierni. 9. Owoc Ducha w nich. 25. Cirpliwość. 28. Miłość społeczna miedzy Bogiem y syny iego, A nieco też o przyźrzeniu iego.

  1. Teraz tedy żadne nie iest potępienie tym ktorzy są w Iezusie Krystusie, to iest, A ktorzy nie wedle ciała chodzą, ale według ducha.
      A To mowi abysmy ku złemu nie obracali wolnosci naszey.

  2. Abowiem zakon ducha żywota ktory iest w Krystusie Iezusie, wyswobodził mię od zakonu grzechu y śmierci.
  3. Bo mdłość zakonu B gdy nie mogła nic w ciele, Bog posławszy własnego Syna swego w podobieństwie grzesznego ciała, a to dla grzechu, potępił grzech w ciele.
      B Ciało nie mogło doskonale zakonu pełnić.

  4. Aby ono prawo zakonne było wypełnione w nas, ktorzy nie podług ciała chodzimy, ale według ducha.
  5. Abowiem ktorzy są wedle ciała, bawią się rzeczami cielesnymi, a ktorzy są wedle ducha, rzeczami duchownemi.
  6. Gdyż zrozumienie cielesne iest śmierć, a rozumienie duchowne iest żywot y pokoy.
  7. Przeto iż rozumienie ciała iest nieprzyiacielstwem przeciwko Bogu, bo nie bywa poddane zakonowi Bożemu, gdyż też ani być może.
  8. A tak ktorzy są w ciele, Bogu się podobać nie mogą.
  9. Wy tedy nie iestescie w ciele, ale w duchu, gdyż Duch Boży mieszka w was, a iesli kto Ducha Krystusowego nie ma, tenci nie iest iego.
  10. A iesli Krystus w was iest, ciało iestci martwe dla grzechu, a Duch iest żywot dla sprawiedliwości.
  11. A iesli Duch onego ktory Krystusa wzbudził zmartwych w was mieszka, ten ktory wzbudził Krystusa zmartwych, ożywi y ciała wasze śmiertelne, przez Ducha swoiego ktory w was mieszka.
  12. A także bracia powinni iestesmy nie ciału, abysmy podług ciała żyli.
  13. Abowiem ieslibyscie według ciała żyli, pomrzecie: Ale iesli Duchem sprawy ciała vmartwicie, żyć będziecie.
  14. Bo wszyscy ktorzy Duchem Bożym bywaią rządzeni, ci są synmi Bożymi.
  15. Gdyżescie nie wźięli ducha niewolstwa ku C boiaźni, ale wźięliscie ducha przysposobienia, przez ktorego wołamy Abba, to iest, Ociec.
      C Aby wam był straszny Maiestat Boży, iako pod zakonem.

  16. Ktory Duch sam świadczy społu y z duchem naszym, iż iestesmy syny Bożymi.
  17. A iesli synmi, tedy też y dziedzicmi, dziedzicy Boży mowię, a społu dziedzicy z Krystusem, iesli z nim cirpimy, abysmy y z nim byli vwielbieni.
  18. Abowiem rozumiem iż nie są rowne vtrapienia ktore czasu tego cirpimy przyszłey chwale, ktora się nam obiawi.
  19. Bo rzeczy stworzone z wielką chucią oczekawaią, D ażby się okazali synowie Boży.
      D Toć się na ten czas okaże, gdy grzech będzie zgładzon, y śmierć zwyciężona, a Bog syny swe weźmie do Krolestwa swego.

  20. Gdyż E prożności poddane są rzeczy stworzone, nie dobrowolnie, ale dla tego ktory ie F poddanemi vczynił G pod nadzieią.
      E To iest, skażeniu.
      F Abowiem zroskazania Bożego wszytki rzeczy stworzone człowiekowi służą.
      G Bo vmyslił ie zasię wyzwolić z tego skażenia, a nieiakim sposobem tę w sobie nadzieię maią.

  21. Dla tego iż ony będą wyswobodzone z niewolstwa skażenia, na wolność chwały synow Bożych.
  22. H Gdyż wiemy iż wszytki rzeczy stworzone społu wzdychaią y społu boleią, aż y do czasu tego.
      H Wszytki rzeczy są dla człowieka stworzone y taiemne znim porozumienie maią, y społeczność nieiaką, z ktorym też przez Pana Krystusa będą naprawione tak niebieskie iako ziemskie rzeczy acz ktorym sposobem to być ma żaden nie wie ani się o tym pytać godzi, dosyć na tym iż nam Krystus obiecał mowiąc, Oto wszytki rzeczy nowe czynię.

  23. A nie tylko ony rzeczy, ale y ci ktorzy maią początki ducha, to iest, my sami w sobie wzdychamy, oczekawaiąc przysposobienia synow, to iest, odkupienia ciała naszego.
  24. Abowiem nadzieią iestesmy zachowani, a nadzieia iesliby widziana była, nie iestci nadzieią, A co kto widzi przeczżeby się tego nadziewał:
  25. Ale iesli się tego nadziewamy czego nie widzimy, iście z cirpliwością oczekawamy.
  26. Także też y Duch dopomaga krewkosciam naszym, abowiem tego o cobysmy prosili, iakoby potrzeba, niewiemy, ale sam Duch I prosi za nami wzdychaniem niewymowionym.
      I Dla tego iż nas wzbudza y serca nasze wiedzie ku czynieniu modlitw wedle potrzeby naszey, y według woley Bożey.

  27. A ten ktory się wywiaduie serc, K wieć ktory iest vmysł Ducha, iż według Boga prosi za świętymi.
      K Y przyimuie iako rzecz tę ktora się mu podoba.

  28. Wiemy też że tym ktorzy miłują Boga, wszytki rzeczy społu dopomagaią ku dobremu, to iest, tym ktorzy są według naznaczenia iego wezwani.
  29. L Abowiem ktore on przed tym poznał, ty też przed tym naznaczył, aby się zstali podobnymi wyobrażeniu Syna iego, żeby on był pirworodnym miedzy wielem braciey.
      L Okazuie przez ten porządek wybrania iż vciski nam są iako drogi y pomocy, abysmy się podobnemi zstali synowi Bożemu.

  30. A ktore on przed tym naznaczył, tych też wezwał, a ktorych wezwał, ty też vsprawiedliwił, a ktore vsprawiedliwił, ty też y vwielbił.
  31. Coż tedy rzeczemy na to: Iesli Bog za nami, ktoż przeciwko nam:
  32. Ktory też własnemu Synowi nie zfolgował, ale go za nas wszytki wydał na śmierć, Iakoż też nam wszytkich rzeczy z nim nie daruie:
  33. Ktoż będzie skarżył na wybrane Boże: * Bogci iest ktory vsprawiedliwia.
      * Eza.50.v.8.

  34. Ktoryż iest coby potępił: Krystus iestci tym ktory vmarł, y owszem też ktory powstał, y ktory iest na prawicy Bożey, ktory też prosi za nami.
  35. Ktoż nas odłączy od miłości Krystusowey: izali vtrapienie: izali vcisk: izali przesladowanie: izali głod: izali nagość: izali niebespieczeństwo: izali miecz:
  36. Iako napisano iest: + Dla ciebie cały dzień zabijani bywamy, bylismy poczytani iako owce na zabicie naznaczone.
      + Psalm.44.v.23.

  37. Ale w tym wszytkim przezwyciążamy przez tego ktory nas vmiłował.
  38. Abowiem mocnie wierzę, iż ani śmierć, ani żywot, ani Aniołowie, ani zwirzchności, ani przełożeństwa, ani teraznieysze rzeczy, ani przyszłe.
  39. Ani wysokość, ani głębokość, ani żadna insza rzecz stworzona nie będzie mogła nas odłączyć od miłości Bożey, ktora iest w Iezusie Krystusie Panie naszym.

    Kapituła 9.
    ¶ W tym rozdzieleniu wypisuie wezwanie poganow, a odrzucenie Zydow.

  1. Prawdęć mowię przez Krystusa, nie kłamamci, w czym mi poświadcza sumnienie moie przez Ducha świętego.
  2. Że mam wielką żałość, y serce moie vstawiczną boleść.
  3. * Abowiem ia sam żądałbych A odłączonym być od Krystusa za bracią moię, to iest, za krewne moie według ciała.
      A Słowo Greckie znaczy ony rzeczy ktore są Bogu poświęcone y są wyięte z vżywania y z społecznosci ludzkiey, iako o tym pisze Moyżesz w księgach swych, a tuć Apostoł tak sobie przekłada chwałę Bożą y miłość przeciw swemu narodowi, że też chce być na wieczne zginienie podan, aby iedno narod Zydowski od Boga odrzucon nie był iesliżby to być mogło.

      * Dźiei.9.v.2. 1.Kor.15.v.8.

  4. Ktorzy są Izraelczycy, a ktorych iest sposobienie synow, + B y chwała, y # postanowienie zakonu, y służba Boża, y obietnice.
      B To się pospolicie rozumie o skrzyni Bożey ktora była znakiem oblicznosci Bożey, y dla tegoż ią zowie chwałą Bożą, o czym patrz 1.Samu.4.v.21.

      + Wyższey.2.v.7.
      # Efes.2.v.12.

  5. Ktorych oycowie są y ci co z nich poszedł Krystus według ciała, ktory iest nad wszytkimi Bog błogosławiony na wieki. Amen.
  6. o Ale to nie może być żeby w niwecz poszło słowo Boże, abowiemci nie wszyscy są C Izraelem, ktorzy z Izraela poszli.
      C Nie wszyscy ktorzy poszli z Iakoba policzeni są w poczet wiernych ktore tu rozumie w tym słowie Izrael, ani maią być policzeni z rodu, ale z wybrania Bożego.

      o Wyzszey.3.v.3.

  7. Ani wszyscy są synmi że są plemieniem Abraamowym, ale * w Izaaku D będzie tobie plemię nazwane.
      D To iest, Izaak będzie twym synem własnym y prawdziwym, y dziedzicem błogosławieństwa.

      * 1.Mo.21.v.12. Zyd.11.v.17.

  8. To iest, nie ktorzy są synowie E ciała, ci też są synowie Boży, ale ktorzy są + synmi obietnice, ci bywaią w plemię policzeni.
      E Iakim był Izmael.

      + Gal.4.v.28.

  9. Abowiem słowa obietnice ty są: # W ten to czas prziydę, a będzie Sara syna miała.
      # 1.Mo.18.v.10.

  10. A nie tylko to, ale też y Rebbeka o zastąpiwszy w brzemię z iednego, to iest, z Izaaka oyca naszego syny miała.
      o 1.Mo.25.v.23.

  11. Abowiem gdy się były ieszcze nie narodziły dziatki, ani co dobrego abo złego vcziniły, aby mocne zostało naznaczenie Boże, ktore iest według wybrania iego, to iest, nie z vczynkow, ale z tego ktory wzywa /
  12. Rzeczono iey, * że więtszy będzie służył mnieyszemu.
      * 1.Mo.25.v.23.

  13. Iako iest napisano: + Iakubam vmiłował, a Ezaum nienawidział.
      + Malach.1.v.2.

  14. Coż tedy rzeczemy: Y iest że niesprawiedliwość v Boga: Nie day tego Boże.
  15. Abowiemci Moiżeszowi mowi: # Zmiłuię się nad kim się zmiłuię, a zlituię się nad kim się zlituię.
      # 2.Mo.33.v.19.

  16. A tedyć wybranie nie iest tego ktoryby chciał, ani tego ktoryby biegł, ale Boga ktory się zmiłuie.
  17. Abowiemci mowi Pismo Faraonowi: o Na tom cię F pobudził, abych okazał moc moię w tobie, y żeby było opowiedane imię moie po wszytkiey ziemi.
      F To iest, stworzył.

      o 1.Mo.25.v.23.

  18. Nad kimci tedy chcę, nad tym się zmiłuię, * a kogo chcę, tego zatwardzę.
      * Mal.1.v.2.

  19. Rzeczesz mi tedi: Przeczże się iuż gniewa: bo ktoż się sprzeciwił woley iego:
  20. Y owszem o człowiecze, ktożeś ty iest, ktory odpowiedasz naprzeciwko Bogu: Zali + rzecz vlepiona powie temu ktory ią vlepił: Przecześ mię tak vczynił:
      + Eza.45.v.9. Iere.18.v.6.

  21. Zali garncarz gliny w mocy nie ma, aby z teyże sztuki vczynił iedno naczynie na vczciwość, a drugie na zelżywość:
  22. A iesli też Bog chcąc gniew okazać, y znaczną vczynić możność swoię, zniosł wielką cirpliwoscią G naczynia gniewu, na stracenie przyprawione /
      G Nazywa Apostoł ty ludzi naczyniem gniewu ktorych vżywa Bog iako naczynia ku okazaniu srogosci sądow swych, a zasię przeciw tym przekłada naczynia miłosierdzia.

  23. A iżby wiadome vczynił H bogactwo chwały swey nad naczyniem miłosierdzia, ktore ku chwale zgotował:
      H To iest, wielkość nierozmierzoną.

  24. To iest, nas ktorych też y wezwał, nie tylko z Żydow, ale też y z poganow.
  25. Iako też v Ozeasza mowi: # Wzowę lud ktory moim nie był, ludem moim, y tę ktora vmiłowana nie była, vmiłowaną.
      # Ozee.2.v.23. 1.Piotr.2.v.10.

  26. A będzie miasto tego gdzie im powiedziano: o Wy nie iestescie ludem moim, tam ie będą zwać syny Boga żywego.
      o Ozee.1.v.10.

  27. A Izaiasz nad Izraelem woła: * By liczba synow Izraelskich była iako piasek morski, I ostatek tylko zachowan będzie. Abowiem liczbę vczyni K y krotko wyprawi sprawiedliwoscią, gdyż liczbę krotką vczyni Pan na ziemi.
      I Z wielkosci niezliczoney barzo mało ich zostanie.
      K Tak zniszczy Bog lud swoy, iż ona trocha ktora zostanie będzie iawnym świadectwem sprawiedliwosci Iego.

      * Eza.10.v.20.

  28. Y iako przed tym powiedział Ezaiasz: + By był Pan zastępow nam plemienia nie zostawił, L zstalibysmy się iako Sodoma, y bylibychmy byli Gomorze podobni.
      L Bylibysmy zatraceni na wieki.

      + Eza.1.v.9.

  29. Coż tedy rzeczemy: Iż pogani ktorzy nie starali się o sprawiedliwość, dostali sprawiedliwości, a tey sprawiedliwości ktora iest z wiary.
  30. A lud Izraelski staraiąc się o sprawiedliwość zakonu, nie przyszedł ku zakonowi sprawiedliwości.
  31. Dla czegoż: iż nie z wiary, ale iako z vczynkow zakonu, abowiem się otrącili o kamień obrażenia.
  32. Iako napisano iest: * M Oto pokładam na Syonie kamień obrażenia, y skałę pogorszenia, A wszelki ktory weń wierzy, zawstydzon nie będzie.
      M Iezus Krystus iest położony niepobożnym na vpadek a wiernym ku żywotowi y zmartwychwstaniu.

      * Psalm.118.v.22. Eza.8.v.14. y 24.v.16. 1.Piotr.2.v.6.

    Kapituła 10.
    ¶ 3. Okazuie przyczynę vpadku Zydow. 5. Rozność sprawiedliwości zakonu y wiary.

  1. Bracia vprzeyma chuć serca mego y prośba ku Bogu za ludem Izraelskim iest, aby byli zbawieni.
  2. Abowiemci o nich świadczę, żeć chuć ku Bogu maią, ale nie według wiadomości.
  3. Bo sprawiedliwości Bożey nieznaiąc, y własną sprawiedliwość chcąc postanowić, sprawiedliwości Bożey nie byli poddani.
  4. * Gdyż Krystus iest A koniec zakonu ku sprawiedliwości wszelkiemu ktory wierzy.
      A Koniec zakonu iest vsprawiedliwienie tych ktorzy gi zachowywaią, ku ktoremu końcowi iż nieprzichodzą przekaża im zepsowanie ciała ich ktore zasię tak leczy Krystus iż onym samym nam przez wiarę darmo danym dostępuiemy końca Zakonu będąc przezeń vsprawiedliwieni, a tak przez wiarę zakon bywa vtwierdzon a nie zniszczon.

      * Gal.3.v.24.

  5. Abowiem Moiżesz opisuie sprawiedliwość ktora iest z zakonu: Iż człowiek + ktoryby ie czynił, B będzie żył przez nie.
      B Ale iż ich żaden nie pełni, przeto niemasz nic wnich iedno śmierć.

      + 3.Mo.18.v.5. Ezech.20.v.11. Gal.3.v.12.

  6. A sprawiedliwość ktora iest z wiary, tak mowi: # Nie mowi w sercu twoim, C ktoż wstąpi w niebo: Toć iest Krystusa zwodzić z wysokości.
      C To iest, y ktoż wie iesli otrzymamy dziedzictwo niebieskie:

      # 5.Mo.30.v.14.

  7. Abo D kto zstąpi w przepaść: Toć iest Krystusa zasię zmartwych przywodzić.
      D Ktoż wie iesli po śmierci ciała tego będzie wieczne zatracenie dusze, a tak sprawiedliwość z wiary z tych wątpliwosci nas wyzwala, a cić w nich zostać muszą ktorzy zbawienia szukaią z zakonney sprawiedliwosci.

  8. Ale coż powieda: o Blisko ciebie iest słowo w vstach twoich, y w sercu twoim, toć iest E słowo wiary ktore przepowiedamy.
      E Abo obietnica, to iest, Ewanielia ktora się z Moyżeszem dobrze zgadza abowiem co Moyżesz powieda o zakonie to Paweł stosuie do Ewanieliey vcząc nas iż dostawamy tego co nam zakon obiecuie a bywamy wybawieni od tego czym nam groźi.

      o 5.Mo.30.v.12.

  9. Ze ieslibyś wyznał vsty twoimi Pana Iezusa, y vwierzył w sercu twoim że go Bog zmartwych wzbudził, będziesz zbawion.
  10. Abowiemci sercem wierzą ku sprawiedliwości, a vsty wyznanie czynią F ku zbawieniu.
      F Bog dokonywa zbawienia naszego wywodząc z vst naszych to co był wyraźił w sercach naszych, a tym Paweł okazuie ktora iest prawdziwa wiara.

  11. Gdyż Pismo powieda: Wszelki kto weń wierzy, pohańbion nie będzie.
  12. Abowiemci niemasz rożności ani Żyda, ani Greka, bo tenże Pan wszytkich bogaty iest na wszytki ktorzy go wzywaią.
  13. Abowiem wszelki ktoryby wzywał imienia Pańskiego, będzie zbawion.
  14. Iakoż tedy będą wzywali tego w ktorego nie vwierzyli: Iakoż zaś vwierzą tev o ktorym nie słyszeli: A iako vsłyszą oprocz przepowiedaiącego:
  15. Iakoż zasię będą przepowiedali, iesliby nie byli posłani: gdyż tak napisano iest: * Iakoż piękne G nogi tych ktorzy pokoy opowiedaią: ktorzy opowiedaią dobre rzeczy.
      G To iest przyscie.

      * Eza.52.v.7. Nahum.1.v.15.

  16. Aleć nie wszyscy vsłuchali Ewanieliey, abowiem Ezaiasz mowi: + Panie ktoż vwierzył przepowiedaniu naszemu:
      + Eza.53.v.1. Ian.12.v.38.

  17. Wiara tedy iest z słuchania, a słuchanie przez słowo Boże.
  18. Ale powiedam, H zali nie słyszeli: I # Y owszem na wszytkę ziemię wyszedł głos ich, y na kończyny świata słowa ich.
      H To iest, pogani ktorzy niemieli nauki Bożey.
      I Abowiem się im Bog zawsze oznaymował przez stworzenie swoie, okazuiąc iż od nich chciał być poznan.

      # Psalm.19.v.5.

  19. Lecz powiedam, zali Izrael nie poznał Boga: Pirwszyć Moiżesz mowi: o Ia was poruszę ku zazdrości przez narod ktory nie iest narodem, przez narod nierozumny zagniewam was.
      o 5.Mo.32.v.21.

  20. A Ezaiasz bierze śmiałość y mowi: * Iestem naleźion od tych ktorzy mię nie szukali, a zstałem się iawnym tym ktorzy się o mnie nie pytali.
      * Eza.65.v.2.

  21. A przeciw Izraelowi mowi: + Przez cały dzień rozszyrzałem ręce moie do ludu nieposłusznego y odpornego.
      + 5.Mo.9.v.13.

    Kapituła 11.
    ¶ 1. Wierzyć mamy iż iest kościoł. 4. Choćby nie był widomy.

  1. Mowię tedy, izali Bog odrzucił lud swoy: Nie day tego Boże, Abowiemci y iam iest Izraelczykiem, z plemienia Abraamowego, z pokolenia Beniaminowego.
  2. Nie odrzuciłci Bog ludu swego ktory on A przed tym poznał, Azaż niewiecie co Pismo o Heliaszu mowi: iako rozmawia z Bogiem, B mowiąc przeciwko Izraelowi /
      A To iest, ktorego od wiekow obrawszy przyiął.
      B Zda się iż Eliasz nie własnie pobudza Boga przeciw Izraelowi, a wszakże to mowi co iest przeciw iemu żałuiąc złosci y niepobożnosci iego.

  3. * Panie Proroki twoie pobili, y ołtarze twoie poborzyli, a iam sam został, y szukaią dusze moiey.
      * 1.Krol.19.v.10.

  4. Ale coż mu odpowiedziano od Boga: + Zostawiłem sobie siedmi tysięcy mężow, ktorzy się nie kłaniali przed obrazem C Baalowym.
      C Baal znaczy tego pod ktorego mocą iestechmy, a ztąd to weszło iż go maią za bałwana, ktoremu się wszyscy bałwochwalcy za niewolniki poddawaią, tak iako y po dziś dzień niektorzy czynią co rozlicznym patronom służą.

      + 1.Krol.19.v.18.

  5. Także tedy y czasu tego zstało się D to zostawienie podług wybrania z łaski.
      D Abowiem tak było postanowiono od Boga aby na on czas gdy Mesyasz przyszedł samy tylko ostatki Zydow były zbawione.

  6. A iesli z łaski, iużci nie z vczynkow, bo inaczey, łaska iuż nie iest łaską, A iesli z vczynkow, iuż nie iest łaska, bo inaczey, vczynek iuż nie iest vczynkiem.
  7. Coż tedy: Czego Izrael szuka tego nie dostał, ale wybrani dostali, a drudzy E zakamienieli.
      E Niektorzy wykładaią zaślnęli.

  8. Iako iest napisano: * Dał im Bog ducha F strętfienia, oczy aby nie widziały, y vszy aby nie słyszały, aż do dzisieyszego dnia.
      F Drudzy czytaią ducha bodącego, abowiem gdy duch zły poduszcza w ludzioch złe rady, tedy nic inego nie czyni iedno ie trapi y bodzie.

      * Eza.6.v.9. Mat.13.v.14.

  9. A Dawid mowi: + Niechay im będzie G stoł ich miasto sidła, y zasadki, y otrącenia, y rowney nagrody.
      G Pokarm ich niech się im obroci w truciznę, a to w czym się kochaią niech im będzie ku zginieniu.

      + Psal.69.v.23.

  10. Niech zaćmione będą oczy ich aby nie przeyźrzeli, a H skurcz zawżdy grzbiet ich.
      H Odeymi im ducha y siły.

  11. Mowię tedy: Azaż się otrącili aby I padli: Nie day tego Boże, ale przez ich przestępstwo zstało się zbawienie poganom, dla tego aby ie wzruszył ku K zazdrości.
      I Tak aby iuż nigdy niepowstali, y aby na wieki zginęli.
      K Możem też czytać ku nasladowaniu, a tuć rozumie Apostoł iż przez vpadek Zydow Pan przyiął y pogany do Krolestwa swego, A iżby Zydowie nieiaką zazdroscią będąc przeciw poganom poruszeni w tey łasce w ktorey ie oni vbieżeli, zasię byli do niey przywroceni, a iżby tak społu z miłosierdzia Bożego tak Zydowie iako y pogani byli zbawieni.

  12. A iesli ich przestępstwo iest L bogactwem świata, a vmnieyszenie ich bogactwem poganow, iakoż daleko więcey będzie ich napełnienie:
      L Nazywa tak poznanie Ewanieliey ku żywotowi wiecznemu.

  13. Abowiem powiedam wam poganom, ilem iest Apostołem poganow, iż ia vrząd moy M zacnym czynię.
      M To iest, wszytko czynię co kolwiek należy na moy vrząd.

  14. Iesliżbych ktorym sposobem pobudził ku zazdrości powinowate moie, y zachował niektore z nich.
  15. Abowiem iesli odrzucenie ich iest ziednanie świata, iakie będzie N przyięcie, iedno żywot z martwych:
      N Iesli odrzucenie Zydow tak ważne było iż dla tey przyczyny pogani ziednani są, tedy przyięcie ich to iest Zydow tak ważne będzie aby dało żywot vmarłym, iakoby rzekł, gdy Zydowie ku poznaniu Ewanieliey przyidą, tedy to będzie iakoby świat ożył, abowiem dopiero zupełne będzie wesele świata gdy y sami Zydowie z pogany społu Pana Krystusa chwalić będą y społeczne zbawienie otrzymaią.

  16. A iesli o pirworodztwa są święte, iestci święte y zadziałanie, A iesli korzeń święty iest, tedy też y gałązki.
      o O tym pierworodztwie czytay w 3.Mo.23.v.14 y 17.

  17. A iesli się niektore gałązki wyłamały, a ty będąc płoną oliwą, miasto ich iesteś wszczepion y zstałeś się vczestnikiem korzenia, y tłustości oliwney.
  18. Nie chłubże się przeciw gałązkam, bo iesli się chłubisz, nie ty korzenia nosisz, ale korzeń ciebie.
  19. Rzeczesz tedy: Wyłamane są gałązki, abym ia był wszczepion.
  20. Dobrze, przez niewiarę wyłamane są, a ty przez wiarę stoisz, Nie wynośże się, ale się boy.
  21. Abowiem iesli Bog przyrodzonym gałązkam nie przepuścił, a iakoż tobie przepuści:
  22. Obacz tedy dobroć y srogość Bożą, przeciwko tym ktorzy vpadli, srogość, a przeciwko tobie dobroć, ieslibyś trwał w dobroci, bo inaczey y ty P będziesz wycięt.
      P Mowi przeciwko tym ktorzy się chłubili a fałszywie się mienili być na mieyscu Zydow.

  23. Aleć y oni iesli nie będą trwać w niedowiarstwie, będą wszczepieni, gdyż ie może Bog zaś wszczepić.
  24. Abowiem iesliś ty iest wycięty z oliwy, ktora z przyrodzenia była płona, y przeciwko przyrodzeniu iesteś wszczepion w prawdziwą oliwę, iako daleko więcej ci ktorzy przirodzeni są, będą w własną oliwę wszczepieni:
  25. Bo niechcę abyscie nie mieli wiedzieć bracia tey taiemnice (żebyscie nie byli sami w sobie nadętemi) iż zatwardziałość po części przyszła na Izraela, ażby Q napełnienie poganow weszło.
      Q To iest, zupełna liczba poganow ktorzy są obrani ku żywotowi wiecznemu, a iż też zatwardzenie Zydow nie będzie wieczne ale przyidzie czas gdy wszytek narod Izraelski za spolnym zezwoleniem przyłączy się do koscioła Krystusowego, tedi to ta iest taiemnica o ktorey chce aby y pogani wiedzieli, a żeby nie wzgardzali Zydow iako by iuż na wieki odrzuconych.

  26. A tak R wszytek Izrael będzie zbawion, iako napisano iest: # Prziydzie z Syonu on Zbawiciel, y odeymie niepobożności od Iakoba.
      R Tu Apostoł rozumie o zupełney liczbie wszytkiego narodu Izraelskiego a nie o każdym z nich z osobna.

      # Eza.59.v.20.

  27. A to przymierze będą mieć odemnie, o Gdy ia grzechy ich wygładzę.
      o Eza.27.v.9. Iere.24.v.7. Zyd.8.v.8.

  28. A tak co się tycze Ewanieliey, oni są nieprzyiacielmi dla was, a podług wybrania bywaią miłowani dla oycow.
  29. Abowiem dary y wezwanie Boże takowe są, iż ich żałować nie może.
  30. Bo iako y wy przed tym nie byliscie posłusznymi Bogu, a teraz dostąpiliscie miłosierdzia, przez nieposłuszeństwo tych.
  31. Tak y ci teraz nie byli posłusznymi, aby przez miłosierdzie S wasze y oni miłosierdzia dostąpili.
      S To iest, przez miłosierdzie ktore wam iest od Boga okazane.

  32. Abowiem zamknął Bog T wszytki w nieposłuszeństwo, aby się zmiłował nad wszytkimi.
      T Dawa znać w tych słowiech tak o Zydziech iako y o poganiech.

  33. O głębokie bogactwa mądrości y poznania Bożego, iako są niewybadane sądy iego, y niedoścignione drogi iego.
  34. V Bo ktoż poznał vmysł Pański, * abo kto mu był na radzie:
      V Gani śmiałość ludzką, aby nie szemrali przeciwko sądom Bożym.

      * Eza.40.v.13. Mat.9.v.13. 1.Kor.2.v.16.

  35. Abo kto mu pirwszy dał, a będzie mu oddano:
  36. Gdyż od niego, y przezeń, y w nim są wszytki rzeczy, iemu niech będzie chwała na wieki. Amen.

    Kapituła 12.
    ¶ 1. W tym rozdzieleniu się zamyka opisanie żywota Krześciańskiego.

  1. Proszę was tedy bracia przez litości Boże, abyscie stawili ciała wasze na ofiarę żywą, świętą, przyiemną Bogu, ktora iest ono A słuszne wasze posługowanie.
      A Abowiem wszystkie insze posługowania wymyslone przestać maią, a to tylko własne a prawdziwe to iest duchowne zostać ma, gdyż iuż daley nie będą takie ofiary gdzie by bydła rzezać y ofiarować miano, gdyż Pan Bog chce aby człowiek żył pobożnie, a w miłosci braterskiey według zamierzenia słowa iego świętego.

  2. A nie przypodobywaycie się temu wiekowi, ale się przemieńcie * przez odnowienie vmysłu waszego, ktemu abyscie doświadczyli ktoraby była wola Boża dobra, wdzięczna, y doskonała.
      * Efes.5.v.17. 1.Tes.4.v.3.

  3. Abowiem B z łaski ktora mi iest dana, opowiedam każdemu ktory miedzy wami przebywa, żeby o sobie nie rozumiał nad to co ma rozumieć, ale iżby rozumiał skromnie, + ile każdev Bog vdzielił miarę C wiary.
      B Iakoby tak rzec chciał, nie mowię sam z siebie, ale iako poseł Boży.
      C To iest poznania Bożego w Kristusie z temi dary ktore od niego pochodzą przez Ducha S. A takowyć skromnie o sobie rozumieć będzie ktory sobie tego przywłaszczać nie będzie czego nie ma, y nie będzie się z tego chłubił co wźiął, ale wźiętych darow vżywać będzie z boiaźnią ku chwale Bożey.

      + 2.Kor.11.v.13.

  4. Abowiem iako w iednym ciele wiele członkow mamy, a wszytki członki iedneyże sprawy nie maią.
  5. Także wiele nas iest iednym ciałem w Krystusie, a z osobna iedni drugich członkami.
  6. # Maiąc rożne dary wedle łaski, ktora nam iest dana, choć D proroctwo, abysmy prorokowali wedle rozmierzenia wiary.
      D W tym słowie proroctwa zamyka wszytek vrząd nauki w kościele, a przez posługowanie rozumie wszytki ine kościelne posługi ktore z siebie złożyli Apostołowie, o czym w Dźieiach 6.v.2. y 3.v.4.

      # 1.Piotr.4.v.10.

  7. Choć posługowanie abysmy służyli, tak też y on ktory vczy, aby vczył.
  8. Też y on ktory napomina, aby napominał, ktory o szafuie żeby w szczyrości, ktory iest E przełożony, iżby w pilności, ktory czyni miłosierdzie, * iżby z ochotą.
      E O tych tu przypomina ktorzy starszy w kosciele byli, a przytym wdowy ktore chorym służały, y tym ktorzy iałmużn szafarzmi byli, aby oprocz braku wiernie iemi szafowali.

      o Mat.6.v.2.
      * 1.Kor.9.v.7.

  9. Miłość niech nie będzie obłudna, + brzydźcie się złością, vprzeymie przystawszy ku dobremu.
      + Amos.5.v.15.

  10. # Bądźcie iedni ku drugim braterską miłością przychylnymi, vczciwością iedni drugie vprzedzaiąc.
      # Efes.4.v.13.

  11. Nie leniwemi w pilności, duchem rozżaleni, F Panu służąc.
      F Drudzy czytaią służąc czasowi, to iest, szukaiąc wszelakich przyczyn, iakoby bliznym służyć mogli.

  12. W nadziei się weseląc, w vtrapieniu cirpliwi, trwaiący w modlitwie.
  13. o Potrzebam świętych vdzielaiąc, * goście radzi prziymuiąc.
      o 1.Kor.16.v.1.
      * Zyd.13.v.2.

  14. + Błogosławicie tym ktorzy was przesladuią, dobrorzeczcie im a nieprzeklinaycie.
      + Mat.5.v.44.

  15. G Weselcie się z tymi ktorzy się weselą, a płaczcie z tymi ktorzy płaczą.
      G Okazuie Apostoł iaką ludzkość iedni drugim okazować mamy, abychmy też byli vczestniki y wesela y frasunkow bliźnich naszych, gdzie tu oto okazuie iaka w nas ma być miłość prawdziwa.

  16. Bądźcie iednostayney mysli ieden przeciw drugiemu, # nie pysznie o sobie rozumieiąc, ale pokornym folguiąc, a nie bądźcie mądrymi sami v siebie.
      # Przy.3.v.7.

  17. o Żadnemu złym za złe nie oddawaycie, staraiąc się o poczciwe rzeczy przed wszytkimi ludźmi.
      o Przyp.20.v.12.

  18. Iesli być może ile w was iest ze wszytkimi ludźmi w pokoiu żywiąc.
  19. Nie mszcząc się sami o namileyszy, H owszem daycie mieysce gniewowi, abowiem napisano iest: Moiać iest pomsta, a iać oddam, mowi Pan.
      H Iakoby rzekł, niech to Bog sam sądzi.

  20. * Iesli tedy łaknie nieprzyiaciel twoy, nakarmi go, iesli pragnie, napoy go, bo to czyniąc, I węgle ogniste zgarniasz na głowę iego.
      I W tych słowiech okazuie się gniew Boży bliski nad kim kolwiek.

      * Przyp.25.v.21.

  21. Nie bądź zwyciężon od złego, ale zwycięż złe dobrym.

    Kapituła 13.
    ¶ 1. Napominanie ku posłuszeństwu przełożonym. 6. Swiętobliwość ludzi krześciańskich.

  1. * Każdi A człowiek niechay będzie poddany zwirzchnim przełożeństwam, Abowiem nie iest przełożeństwo iedno od Boga, a przełożeństwa ktore bywaią od Boga, są porządnie postanowione.
      A Tu się niechay tkną ci ktorzy się chlubią wolnosciami duchownemi, niechcąc żadney zwierzchnosci znać nad sobą gdyż Paweł chce aby wszyscy żadnego niewyimuiąc zwierzchnosciam poddani byli.

      * Tyt.3.v.1. 1.Piotr.2.v.13.

  2. Przeto ktory się zastawuie przełożeństwu, sprzeciwia się postanowieniu Bożemu, a ktory się sprzeciwia, oni na się karanie wnoszą.
  3. Abowiem przełożeni nie są ku strachowi za dobre vczynki, ale za złe, A chcesz się nie bać przełożeństwa: co iest dobrego czyń, y odniesiesz chwałę od niego.
  4. Abowiem iest sługą Bożym tobie ku dobremu, a iesli vczynisz co iest złego, boy się, bo nie darmo miecz nosi, gdyż iest sługą Bożym, mścicielem ku gniewu przeciwko temu ktoryby źle czynił.
  5. A przeto potrzeba iest aby się człowiek poddał, nie tylko dla gniewu, ale też B dla sumnienia.
      B Potrzeba iest nam być poddanemi nie tylko dla boiaźni karania, ale też żechmy to powinni pod sumnieniem.

  6. Abowiem y dla tego cła dawacie, gdyż są sługami Bożymi tego vstawicznie pilnuiący.
  7. Oddawaycie tedy wszytkim co iestescie powinni, + komu podatek, podatek: komu cło, cło: komu C boiaźń, boiaźń: komu cześć, cześć.
      C To iest, posłuszeństwo ktore pochodzi z vprzeymego serca, a gdzie przipomina cześć, okazuie iako powinną poczciwość przełożonym zachować mamy szczyrze y dobrowolnie.

      + Mat.22.v.21.

  8. Nie bądźcie nikomu nic winni, iedno to abyscie się społecznie miłowali, bo kto miłuie drugiego, zakon wypełnił.
  9. Gdyż to: # Nie będziesz cudzołożył, nie będziesz zabijał, nie będziesz kradł, nie będziesz fałszywie świadczył, nie będziesz pożądał, y iesli ktore insze iest roskazanie, w tym słowie krotko się zamyka, to iest: o Będziesz miłował bliźniego twego iako samego siebie.
      # W 2.Mo.20.v.14. W 5.Mo.5.v.18.
      o W 3.Mo.19.v.18. Mat.22.v.39. Mar.12.v.31. Gal.5.v.14. Iak.2.v.8.

  10. Miłość bliźniemu złości nie wyrządza, a tak * wypełnienie zakonu iest miłość.
      * 1.Tym.1.v.5.

  11. Zwłaszcza wiedząc iż iest czas y godzina abysmy się ocucili ze snu, bo iuż teraz blizsze nam iest zbawienie, a niż kiedysmy D vwierzyli.
      D Iakoby tak rzekł, Przed tym niżlismy vwierzyli prożnobychmy to mowić mieli, Ale gdy iuż teraz nie barzo iest od nas daleko zbawienie iako przed tym było, ale iuż iest blisko nas, tedy nam potrzeba mieć na pieczy abychmy tego zbawiennego czasu niezaniedbawali.

  12. Nocci przeminęła a dzień się przybliżył, Odrzućmysz tedy vczynki E ciemności, F a obleczmy się w zbroię światłości.
      E W tych słowiech rozumie żywot tych ktorzy się chronią światłosci, by tym bespieczniey swowoleństwa ciała swego vżywali.
      F Dawa znać abychmy tak żyli iako ci ktorzy się nigdzie y nie kryią ze wszytkiemi sprawami swemi.

  13. * Tak abysmy vczciwie chodzili iako we dnie, nie w biesiadach ani w piiaństwach, nie w łożach, ani w nieczystosciach, nie w zwadzie ani w zazdrości.
      * Luk.21.v.34.

  14. + Ale przyobleczcie Pana Iezu Krysta, a nie mieycie starania o ciele ku popełnieniu pożądliwości.
      + Gal.5.v.16. 1.Piotr.21.v.11.

    Kapituła 14.
    ¶ 1. Aby mocni w wierze nie gardzili mdłymi, a iżby mdli nie sądzili mocnych. 15. A iżby wszytko czynili z miłością w wierze.

  1. Przitym tego ktory iest mdły w wierze, A prziymuycie, B nie abyscie wszczynali poswarki około gadek.
      A To iest, przyłączaycie ku sobie nierzkąc abyscie dla leda przyczynki mieli się przestrzegać towarzystwa iego.
      B Iakoby tak miał rzec, aby dla iakich trudnych a rozmaitych gadek nie odszedł więcey będąc wątpliwym niż pierwey, abo też z zatrwożonym sumnieniem odstąpiłby od wiary.

  2. Boć ieden wierzy iż się godzi każdą rzecz ieść, a drugi ktory iest mdły, iarzyny iada.
  3. Ktory ie, niechay sobie za nic nie ma tego ktory nie ie, a ktory nie ie, niechay tego nie osądza ktory ie, gdyż go Bog przyiął.
  4. * Ty ktoryś iest co osądzasz cudzego sługę: Własnemu panu C stoi abo vpada, a będzie vtwirdzon, abowiem może go Bog vtwirdzić.
      C Zawsze dobrą nadzieię mieć mamy o tych w ktorych co dobrego widziemy.

      * Iakub.4.v.12.

  5. Drugi zasię więcey sobie waży ieden dzień niż drugi, a drugi rowno sobie każdy dzień poczyta, a każdy D niech będzie vpewnion w vmysle swoim.
      D To mieysce rozmaicie wykładaią, wszakoż nam to właśnie zrozumienie iego zda się być by każdy sam v siebie właśnie rzec mogł, iż pewnie wie że nic niemasz coby samo przez się miało być nieczyste, a miasto tego iż niektorzy byli prędkiemi w osądzeniu iedni drugich, aby radszey każdy sam o sobie miał staranie, A ci zasię ktorzy są mocnemi, aby byli pewni o wolnosci swoiey, Mdli zasię aby się vstawicznie poprawowali.

  6. Ktory dnia pilnuie, E Panu pilnuie, a ktory dnia nie pilnuie, Panu nie pilnuie, ktory ie, Panu ie, gdyż dzięki czyni Bogu, A kto nie ie, Panu nie ie, a wżdy dzięki czyni Bogu.
      E To iest, sąd ten samemu Panu należy iesliż ten dobrze abo źle czyni pilnuiąc abo zachowywaiąc dzień iaki, a tak lepieyby się starać iakobychmy się sami przypodobali Panu nie maiąc na pieczy spraw cudzych, wszakoż tu nie iest nauka ktoraby się na wszytki pospolicie ściągać miała, gdyż miłość krzesciańska chce tego po nas aby o zbawieniu iedni drugich pracą mieli, a cobychmy do nich nie przystoynego baczyli żebychmy ie z tego napominali, a tak tu Paweł mowi o mdłych ktorzy ieszcze nie maią doskonałey wiadomosci o wolnosci krześciańskiey y o rzeczach na ktorych niewiele należy iako o zachowaniu dniow y vżywaniu pokarmow.

  7. Abowiem żaden z nas sobie samemu nie żywie, a żaden sobie samemu nie vmiera.
  8. Bo choć żywiemy Panu żywiemy, choć vmieramy Panu vmieramy, Pańscy iestesmy.
  9. Gdyż na to Krystus vmarł, y powstał, y ożył, aby y nad vmarłymi, y nad żywiącemi panował.
  10. A ty preczże sądzisz brata twego: abo też ty czemu sobie nizacz niemasz brata twego: Abowiem + wszyscy postawieni będziemy przed stolicą Krystusową.
      + 1.Kor.5.v.10.

  11. Boć iest napisano: # Zywęć ia mowi Pan, iż mi się wszelkie kolano skłoni, y wszelki ięzyk da chwałę Bogu.
      # Eza.45.v.23.

  12. Przeto tedy każdy z nas za się liczbę da Bogu.
  13. A tak iuż nie sądźmi ieden drugiego, ale więcey tego strzeżcie aby zgorszenie bratu nie było położone, abo też obrażenie.
  14. Wiem y pewienem tego przez Pana Iezusa, iż niemasz nic coby przez się było nieczystego, iedno temu ktory mnima co być nieczystym, to iemu nieczystym iest.
  15. A wszakże iesliby dla pokarmu brat twoy był zasmucon, iuż nie według miłości postępuiesz. Pokarmem twoim nie zatracay tego za ktorego Krystus vmarł.
  16. Niechay tedy F dobro wasze osławione nie będzie.
      F Rozumie o dobrodzieystwie wolnosci krzesciańskiey ktorego y sam był vczestnikiem, a tu się vskarża iż o tym źle mowią, gdyż złym niektorych vżywaniem bywa to iż mdli powiedaią że wola Boża bywa targana przez Ewanielią, a Ewanielia nie iest nauką Bożą.

  17. Abowiem krolestwo Boże nie iest pokarm ani picie, ale sprawiedliwosć y pokoy, y wesele przez Ducha S.
  18. Bo ktory G przez ty rzeczy służy Kristusowi, iest wdzięczny Bogu, y przyiemny ludziam.
      G To iest, ktory pokoy y sprawiedliwość zachowywa przez Ducha S.

  19. Przetoż tedy staraymy się o rzeczy ktore pokoiowi należą, y też społecznemu budowaniu.
  20. Dla pokarmu nie psuy sprawy Bożey, wszytkić rzeczy są czyste, ale źle iest człowiekowi ktory ie z zgorszenim.
  21. Dobra iest rzecz nie ieść mięsa, ani pić wina, ani żadney rzeczy w ktorey się twoy brat obraża, abo pogarsza, abo się mdłym zstawa.
  22. H Ty masz wiarę, mieyże ią v siebie samego przed Bogiem. Błogosławiony ktory nie I osądza siebie samego w tym co K pochwala.
      H T.i. Pewieneś o wolnosci swey w tych rzeczach średnich, a to mieysce prożno ci ku świadectwu biorą, ktorzy powiedaią iż nie potrzeba iawnie wyznawać wiary iedno ią wewnątz chować.
      I Iakoby rzekł, ktorego sumnienie ni wczym nie gryźie, ale sprawiedliwie rozeznawa wszytko co czyni.
      K Drudzy czytaią czego doświadcza.

  23. A kto wątpi, iesliby iadł, iest osądzon, gdyż nie ie z wiary: A cokolwiek nie iest z wiary, grzech iest.

    Kapituła 15.
    ¶ 1. Napomina ie aby się cirpieli y miłowali społecznie przykładem Krystusowym, y dla teyże przyczyny zbawienia, ktore z samego miłosierdzia Bożego pochodzi.

  1. A my ktorzy iestechmy mocni, powinnichmy znosić krewkości mdłych, a nie folgować samym sobie.
  2. Przeto każdy z nas niechay bliźniemu swoiemu folguie ku dobremu, to iest, ku iego zbudowaniu.
  3. Abowiem Krystus nie folgował sam sobie, ale iako napisano: * Sromocenia tych ktorzy cię sromocą, na mię wpadły.
      * Psalm.69.v.20.

  4. Bo ty rzeczy ktore przed tym są napisane, ku naszey nauce napisane są, abysmy przez cirpliwość y pociechę Pism nadzieię mieli.
  5. + A Bog cirpliwości y pociechy niech wam da, abyscie iednostayny vmysł miedzy sobą zachowali społecznie, wedle Krystusa Iezusa.
      + 1.Korin.1.v.10. Filip.3.v.16.

  6. Abyscie zgodnie iednymi vsty chwalili Boga y Oyca Pana naszego Iezu Krysta.
  7. Przeto prziymuycie iedni drugie, iako y Krystus przyiął nas do chwały Bożey.
  8. A ia to powiedam, iż Iezus Krystus był sługą A obrzezania, B dla prawdy Bożey, aby vtwirdził obietnicę oycow.
      A To iest, Zydow, miedzy ktorymi on mieszkał, poki tu iedno na świecie żył.
      B To iest, Zeby się okazało iż Bog iest prawdziwy.

  9. Y aby pogani za miłosierdzie chwalili Boga, iako napisano iest: # Dla tego będę cię wyznawał miedzy pogany, y imieniowi twemu spiewać będę.
      # Psal.18.v.50. w 2.Sam.22.v.50.

  10. Y zasię powieda: Weselcie się pogani z ludem iego.
  11. Y zasię: o Chwalcie Pana wszyscy pogani, a chwalcie go społu wszyscy narodowie.
      o Psal.117.v.1.

  12. Zasię Ezaiasz mowi: * Będzie korzeń Iessego, C y ten ktory powstanie roskazować poganom, a pogani w nim vfać będą.
      C Krystus.

      * Ezai.11.v.10.

  13. A Bog nadzieie niech was napełni wszelakiey radości y pokoiu w wierzeniu, abyscie obfitowali w nadziei przez moc Ducha świętego.
  14. A iestem tego pewien bracia moi y ia sam o was, iż wy sami przez się iestescie pełni dobroci, y napełnieni wszelakiey vmieiętności, y możecie też społecznie się napominać.
  15. A iam śmieley do was pisał bracia po niektorey części, iakoby vpominaiąc was z tey łaski, ktora mi iest dana od Boga.
  16. Ku temu, abych był sługą Iezusa Krystusa v poganow, świętobliwie sprawuiąc Ewanielią Bożą, aby się zstała ofiara poganow wdzięczną, poświęcona przez Ducha świętego.
  17. Mam tedy z czego się chłubić przez Krystusa Iezusa w tych rzeczach ktore Bogu należą.
  18. Abowiem nie śmiałbym nic mowić, czegoby Krystus nie vczynił przez mię, przywodząc pogany ku posłuszeństwu słowem y vczynkiem.
  19. Mocą cudow y znamion, y mocą Ducha Bożego, tak iż od Ieruzalem y około prziległych krain aż do Słowakow, iam wypełnił vrząd przepowiedania Ewanieliey Krystusowey.
  20. Tymże sposobem chcąc przepowiedać Ewanielią, nie gdzieby był mianowan Krystus, abych na cudzym fundamencie nie budował.
  21. Ale iako iest napisano: A Ktorym nie iest oznaymiono o nim, tedyć ci vyzrą, A ktorzy nie słychali, zrozumieią.
      A Ezai.52.v.15.

  22. Dla czego też często iestem hamowan # iżem do was nie przyszedł.
      # 1.Tess.2.v.17.

  23. Ale teraz gdy iuż mieysca nie mam w tych krainach, a mam wolą prziydź do was od wielu lat.
  24. Kiedykolwiek poydę do Hiszpaniey, prziydę do was, bo mam nadzieię że tam tędy idąc vyzrę was, y tamże od was odprowadzon będę, pirwey się społeczności waszey poczęści nasyciwszy.
  25. A teraz idę do Ieruzalem posługuiąc świętym, abowiem się podobało Macedończykom y Achayczykom nieco złożyć dla vbogich świętych, ktorzy są w Ieruzalem.
  26. Także się im podobało, y nad to są dłużnicy ich, o Abowiem iesli duchownych dobr ich pogani vżywali, powinni też są w rzeczach cielesnych im służyć.
      o 1.Kor.9.v.11.

  27. To tedy wykonawszy, y im zapieczętowawszy ten owoc, poydę nie miiaiąc was do Hiszpaniey.
  28. A wiemci iż gdy do was prziydę, D z zupełnym błogosławieństwem Ewanieliey Krystusowey prziydę.
      D Przyście moie będzie wam pożyteczne, a przez mię Bog wam obiawi taiemnice Ewanieliey.

  29. A proszę was bracia przez Pana naszego Iezu Krysta, y przez miłość Ducha, abyscie ze mną boiowali modlitwami waszemi za mną v Boga.
  30. Abych był wyzwolon od tych ktorzy nieposłusznymi są w źiemi Zydowskiey, a iżby posługowanie moie wdzięczne było świętym ktorzy są w Ieruzalem.
  31. Abych z weselem przyszedł do was przez wolą Bożą, y społu z wami był ochłodzon.
  32. A Bog pokoiu niech będzie z wami wszytkimi. Amen.

    Kapituła 16.
    ¶ 1. Rozmaite zalecanie y pozdrawianie wielu ludzi. 17. Napomina ie aby się strzegli tych ktorzy zwady wszczynaią przeciw im. 19. Y aby byli posłusznymi. 20. Prosi za nimi y Panu dziękuie.

  1. Zalecam wam Febę siostrę naszę, ktora iest służebnicą Kościoła Cenchreńskiego.
  2. Abyscie ią przyięli w Panu, iako przystoi świętym, y ratuycie ią w ktoreyby was rzeczy potrzebowała, abowiem ta wiele ich w dom swoy prziymowała, y mnie też samego.
  3. * Pozdrowicie Pryscyllę y Akillę pomocniki moie w Krystusie Iezusie.
      * Dźie.18.v.2.y.26.

  4. Ktorzy za duszę moię szyie swoiey nastawili, ktorym nie ia sam dziękuię, ale y wszytki kościoły pogańskie.
  5. Przytym zbor ktory iest w domu ich. Pozdrowcie Epeneta mnie miłego, ktory iest A początkiem Achaiey, w Krystusie.
      A Gr. Pierworoctwo, to iest, ktory napierwszy przyiął Ewanielią.

  6. Pozdrowicie Maryą, ktora wiele pracowała dla nas.
  7. Pozdrowcie Andronika y Iuniasza powinowate moie, y towarzysze więźienia mego, ktorzy znacznymi są miedzy Apostoły, y ktorzy też przedemną byli w Krystusie.
  8. Pozdrowicie Ampliasza mnie miłego w Panu.
  9. Pozdrowicie Vrbana pomocnika naszego w Krystusie, y Stachina mnie miłego.
  10. Pozdrowicie Apellę doświadczonego w Krystusie. Pozdrowcie ty ktorzy są z przyiacioł Arystobulusowych.
  11. Pozdrowicie Herodyona krewnego mego. Pozdrowicie ty ktorzy są z przyiacioł Narcysowych, co są w Panu.
  12. Pozdrowicie Tryfenę y Tryfozę, ktore pracuią w Panu. Pozdrowicie Persydę miłą, ktora wiele pracowała w Panu.
  13. Pozdrowicie Rufa wybranego w Panu, y matkę iego, y moię.
  14. Pozdrowicie Asynkryta, Flegonta, Hermasza, Patrobę, Hermana, y bracią ktorzy są z nimi.
  15. Pozdrowicie Filologa y Iulię, Nerego, y siostrę iego, y Olimpa, y wszytki święte ktorzy z nimi są.
  16. + Pozdrowicie iedni drugie B z pocałowaniem świętym. Pozdrawiaią was Zbory Krystusowe.
      B To iest, nie obłudnym ani podeyzranym, a na on czasci ten był znak życzliwosci zachowan miedzy Zydmi.

      + 1.Kor.16.v.20. 2.Kor.13.v.12. 1.Piotr.5.v.14.

  17. Przytym proszę was bracia, abyscie obaczali ty ktorzy czynią zwady y pogorszenia, oprocz nauki ktoreiescie się nauczyli, # a chrońcie się ich.
      # 1.Ian.5.v.10.

  18. Abowiem takowi Panu naszemu Iezusowi Krystusowi nie służą, ale C brzuchowi swemu, y przez łagodną mowę y pobłażanie, serca prostych zwodzą.
      C Z tych znakow fałszywi Apostołowie bywaią poznani.

  19. Bo posłuszeństwo wasze do wszytkich doszło, przeto się z was weselę, ale chcę abyscie byli mądrymi na dobre, a prostemi na złe.
  20. A Bog pokoiu zetrze Szatana pod nogami waszymi w rychle. Laska Pana naszego Iezusa Krystusa niech będzie z wami. Amen.
  21. o Pozdrawiaią was Tymoteusz pomocnik moy, y Lucyus, y Iazon, y Sozypater krewni moi.
      o Dźiei.16.v.1. Filip.2.v.19.

  22. Pozdrawiam was w Panu ia Tercyus, ktorym list napisał.
  23. Pozdrawia was Gaius gospodarz moy, y wszytkiego Zboru. Pozdrawia was Erastus szafarz mieyski, y Quartus brat.
  24. Laska Pana naszego Iezusa Krystusa niech będzie z wami wszytkimi. Amen.
  25. * A temu ktory może was vtwirdzić według Ewanieliey moiey, y przepowiedania Iezu Krystusowego, z obiawienia taiemnice, ktora od czasow wiecznych zamilczana była.
      * Efes.3.v.19. Kol.1.v.26. 2.Tym.1.v.10. Tyt.1.v.2. 1.Piotr.1.v.10.

  26. Ale teraz obiawiona iest, y przez Pisma Prorockie z roskazania wiecznego Boga, ku posłuszeństwu wiary wszelakim narodom oznaymiona.
  27. Samemu mądremu Bogu chwała przez Iezusa Krystusa na wieki. Amen.

    ¶ Do Rzymianow napisan iest z Koryntu, przez Febę służebnicę kościoła Cenchreeńskiego.
Spis Kapituł, Indeks Ksiąg